Κάθε πρόσωπο μπορεί νόμιμα να διαθέσει με τη διαθήκη του, η οποία εκτελείται με τον τρόπο που προνοείται στον νόμο, ολόκληρο ή οποιοδήποτε μέρος του διαθέσιμου μέρους της κληρονομιάς, δηλαδή της κινητής και ακίνητης ιδιοκτησίας που κατέχει κατά τον θάνατο του. Ο περί Διαθηκών και Διαδοχής Νόμος, Κεφ.195, καθορίζει τόσο το διαθέσιμο μέρος της κληρονομιάς, το οποίο δύναται ένα πρόσωπο να διαθέσει, όσο και το μη διαθέσιμο μέρος. Σκοπός του νομοθέτη είναι αφενός η διασφάλιση της ελευθερίας του διαθέτη για διάθεση περιουσίας του όπως επιθυμεί και αφετέρου η προστασία των μελών της άμεσης οικογένειας του, όπως είναι ο σύζυγος, τα τέκνα και οι γονείς του. Τα αδέλφια δεν θεωρούνται κληρονόμοι στην περίπτωση που ο διαθέτης αφήσει διαθήκη και διαθέσει ολόκληρη την περιουσία του. Το διαθέσιμο μέρος της κληρονομιάς με διαθήκη εξαρτάται από το βαθμό συγγένειας, εάν υπάρχει σύζυγος ή τέκνο ή κατιόντα τέκνου του διαθέτη τότε δεν υπερβαίνει το ¼ της καθαρής αξίας της κληρονομιάς. Όταν υπάρχει σύζυγος ή πατέρας ή μητέρα, αλλά όχι τέκνο ή κατιόντα τέκνου, το διαθέσιμο μέρος της κληρονομιάς δεν υπερβαίνει το ήμισυ της καθαρής αξίας της. Όταν δεν υπάρχει σύζυγος ούτε τέκνο ή κατιόντα τέκνου, ούτε πατέρας ή μητέρα, το διαθέσιμο μέρος της κληρονομιάς είναι το σύνολο της.

Όπου πρόσωπο διέθεσε με διαθήκη μέρος της κληρονομιάς του το οποίο είναι μεγαλύτερο από το διαθέσιμο μέρος της, η διάθεση αυτή μειώνεται και περικόπτεται ανάλογα ώστε να περιοριστεί στο διαθέσιμο μέρος χωρίς να επηρεάζεται η εγκυρότητα της διαθήκης. Ζήτημα μπορεί να εγερθεί όταν σύζυγοι χωρίς τέκνα ή γονείς καταρτίζουν διαθήκη και διαθέτουν ολόκληρη την περιουσία τους χωρίς διάθεση στον άλλο σύζυγο. Ο επιζών σύζυγος, παρόλο που δεν αναφέρεται ως κληροδόχος στη διαθήκη, κληρονομεί, καθόσον η διαθήκη είναι έγκυρη, μόνο όσον αφορά το ½ της περιουσίας και το υπόλοιπο ½ της περιουσίας κληρονομείται ως το μη διαθέσιμο μέρος. Συνεπώς, εάν ο αποβιώσας σύζυγος αφήσει αδέλφια ή τέκνα αυτών όπως και τον επιζώντα σύζυγο, ο σύζυγος κληρονομεί το ήμισυ του μη διαθέσιμου μέρους της κληρονομιάς και του τυχόν αδιάθετου μέρους, το δε υπόλοιπο ήμισυ το κληρονομούν τα αδέλφια ή τα τέκνα τους, ανάλογα με τη μερίδα στην οποία δικαιούνται. 

Ένα από τα θέματα που απασχόλησε το Ανώτατο Δικαστήριο στην ομόφωνη απόφαση που εξέδωσε η Δικαστής κα Δ. Σωκράτους στις Π.Ε.11/2014 και 12/2014 ημερ.16.3.2022 αφορούσε τη διαδοχή συγγενών στην περίπτωση που σύζυγος άφησε διαθήκη με την οποία διέθεσε ολόκληρη την περιουσία του σε μη φυσικό πρόσωπο ενώ ο σύζυγος ζούσε. Η διαθέτιδα διέθεσε με διαθήκη ολόκληρη την περιουσία της και διαπιστώθηκε ότι η διάθεση αντίκειτο προς τις πρόνοιες του άρθρου 41(1)(β) του Νόμου, αφού επιζούσε ο σύζυγος της. Αποφασίστηκε ότι το θέμα ως προς το ποια περιουσία μπορεί τελικώς να διατεθεί με διαθήκη κρίνεται κατά το χρόνο του θανάτου του διαθέτη. Αφού κατά το χρόνο που η διαθέτιδα απεβίωσε ο σύζυγος βρισκόταν ακόμη στη ζωή, το κληροδότημα προς το μη φυσικό πρόσωπο, ισχύουσας της διαθήκης, δεν θα έπρεπε να υπερέβαινε το ήμισυ της καθαρής αξίας της κληρονομιάς. 

Το άλλο ήμισυ της κληρονομιάς αποτελεί το δυνάμει του νόμου μη διαθέσιμο μέρος και συνεπώς εκτός από τον επιζώντα σύζυγο, ορθά διαπιστώθηκε πρωτόδικα ότι τα παιδιά των προαποβιωσάντων αδελφιών της ήταν και αυτοί κληρονόμοι της. Δικαιούνταν μερίδιο στην κληρονομιά στο μη διαθέσιμο μέρος αυτής, δηλαδή στο ½ του εν λόγω μέρους σε ίσες μερίδες, ενώ το άλλο ½ το δικαιούταν ο σύζυγος. Τονίστηκε από το Δικαστήριο πως με δεδομένο ότι η διαθέτιδα άφησε σύζυγο και συνεπώς παρέμεινε μη διαθέσιμο μέρος, τότε ενεργοποιούνται οι πρόνοιες του άρθρου 44 διά του οποίου δικαιούνται κληρονομικό μερίδιο οι περιγραφόμενοι συγγενείς και περιορίζεται η μοίρα του συζύγου. 

Ένα άλλο θέμα που εξέτασε το Ανώτατο Δικαστήριο ήταν η κληροδοσία η οποία αφήνεται σε μάρτυρα που επιβεβαίωσε την εκτέλεση της διαθήκης, οπότε η κληροδοσία κατά την έκταση που αφορά το μάρτυρα ή τη σύζυγο ή τέκνο του είναι άκυρη. Η κληροδοσία έγινε προς όφελος νομικού προσώπου, αλλά δεν υπήρχε δικογράφηση περί σχέσεως εμπιστοσύνης που να αναπτύχθηκε μεταξύ της διαθέτιδας και του μάρτυρα που σχετιζόταν με το νομικό πρόσωπο, γι’ αυτό το Δικαστήριο δεν εξέτασε το σοβαρό αυτό ζήτημα και απέρριψε τις εφέσεις.

* Δικηγόρος στη Λάρνακα