Ε. Δούση: Η πανδημία ας γίνει ευκαιρία για πράσινη στροφή

Σε μια εποχή γεμάτη απρόοπτα, ανατροπές και νέες προκλήσεις, εξαιτίας της πανδημίας, γεννιέται η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας σχέσης με το περιβάλλον και τον φυσικό κόσμο που μας περιστοιχίζει. Η ανάγκη για μια πράσινη στροφή δεν είναι κάτι καινούργιο. Παρόλα αυτά οι περιβαλλοντικές ανησυχίες της ανθρωπότητας και οι σοβαρές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής μπήκαν σε δεύτερη μοίρα με τη λαίλαπα της πανδημίας του νέου κορωνοϊού.

Το τίμημα της Covid-19 είναι βαρύ και ο πλανήτης βαδίζει σε αχαρτογράφητα νερά. Γιατί παρόλο που η πανδημία ανάγκασε τη βιομηχανική δραστηριότητα να πατήσει φρένο και να κλείσει τις μηχανές της, ακύρωσε πτήσεις και ταξίδια, ενώ οι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούσαν τα αυτοκίνητά τους κάτι που είχε σημαντικές επιπτώσεις, οι περισσότεροι φαίνεται πως είναι διατεθειμένοι να αφήσουν ένα από τα λίγα θετικά των περιοριστικών μέτρων, δηλαδή τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης πίσω τους. Είναι σημαντικό να δούμε πώς αυτή η ανάπαυλα επηρέασε το περιβάλλον και το κυριότερο πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες που μας δίνονται για να δημιουργήσουμε μια νέα οικονομία, προσανατολισμένη στο να σέβεται το περιβάλλον και όχι να το καταστρέφει.

Αν και δεν υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στην πανδημία και την καταστροφή του περιβάλλοντος, τόνισε σε συνέντευξή της στον «Φιλελεύθερο», η Εμμανουέλλα Δούση αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδική σύμβουλος στο ΕΛΙΑΜΕΠ για θέματα περιβάλλοντος, εντούτοις υπάρχουν ορισμένες εκφάνσεις τους που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη, προκειμένου να μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη που μας έφεραν σε αυτή την κατάσταση που είμαστε σήμερα. Φαίνεται, όπως επεσήμανε, πως η επιδείνωση της κατάστασης του περιβάλλοντος και διάφορες εκφάνσεις που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή, είναι να διευκολύνουν γεγονότα, όπως η τωρινή πανδημία.

Το γεγονός πως στη διάρκεια της πανδημίας υποχώρησαν τα επίπεδα ατμοσφαιρικής πίεσης ή πώς άγρια ζώα έκαναν την εμφάνισή τους εκεί που νωρίτερα δεν τολμούσαν σε δρόμους πόλεων, δείχνει ακριβώς πόσο επιθετική και καταστροφική είναι η πολιτική που ακολουθούμε μέχρι σήμερα. H Covid-19 καθάρισε προσωρινά την ατμόσφαιρα. Ωστόσο, δεν είναι καιρός για πανηγυρισμούς, κάθε άλλο μάλιστα. Το μόνο σίγουρο είναι πως προσφέρει την ευκαιρία στα κράτη για να προχωρήσουν και να κάνουν ένα καθοριστικό βήμα για πιο πράσινο πλανήτη. Η μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα είναι περίπου τόση όση θα έπρεπε να είχαμε κάνει η ανθρωπότητα από μόνοι μας. Είναι κρίμα, που χρειάστηκε μια πανδημία που σαρώνει ζωές και οικονομίες για να μας φέρει σε αυτό εδώ το σημείο.

Αυτό που παρατηρούμε ανέφερε η Ελληνίδα ειδικός είναι πως η πανδημία έχει τελείως ασύμμετρες συνέπειες. Αν μας δίδαξε κάτι, λοιπόν, είναι ότι τέτοια γεγονότα δεν γνωρίζουν σύνορα και η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη λειτουργία του κόσμου ευνοεί και επιταχύνει την εξάπλωσή τους. Αν ο πλανήτης είχε επενδύσει περισσότερο στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης θα υπήρχαν πιο γερά θεμέλια για την αντοχή τέτοιων σοκ, όπως της τρέχουσας κρίσης του κορωνοϊού. Επομένως, είναι μια ευκαιρία να σταματήσουμε παλαιές επιβλαβείς συνήθειες και να ξεκινήσουμε νέες πρακτικές, να κάνουμε άμεσα μια περιβαλλοντική στροφή, φιλική προς το περιβάλλον. 

-Πιστεύετε πώς υπάρχει σχέση ανάμεσα στην εξάπλωση της πανδημίας και την καταστροφή του περιβάλλοντος; Και αν ναι ποια είναι αυτή;

-Είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς άμεση σχέση ανάμεσα στην πανδημία και την καταστροφή του περιβάλλοντος, ωστόσο, ορισμένες εκφάνσεις τους θα μπορούσαν να συσχετιστούν. Παράδειγμα θα μπορούσε να αποτελέσει η εξάπλωση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος σε βάρος του φυσικού. Σε πολλές χώρες του κόσμου το αστικό τοπίο έχει μεγεθυνθεί τόσο, που μοιραία παρεμβαίνει και στο φυσικό περιβάλλον, μέσω της αποψίλωσης δασών, αποξήρανσης λιμνών ή ποταμών κ.ά.. Έχει, δηλαδή, χτιστεί εντός και εις βάρος του και ίσως, αυτά τα δύο να μην μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά.

Μέσω της πρακτικής αυτής, ο άνθρωπος αναγκαστικά ήρθε πιο κοντά και σε επαφή με είδη (ζώα, φυτά, έντομα) που, ενδεχομένως, υπό άλλες συνθήκες, να μην ερχόταν ποτέ. Επίσης, όπως υποστηρίζεται σε άρθρο που δημοσιεύθηκε στη Greenpeace, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες σε παγκόσμιο επίπεδο, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων προβλέπεται να προκαλέσει αλλαγές στην εποχικότητα, τη γεωγραφία και την ένταση τέτοιων επιδημιών. Παραδείγματος χάρη, οι πλημμύρες δύνανται να ενισχύσουν την εξάπλωση μολυσματικών παραγόντων όπως είναι τα έντομα, τα βακτήρια και οι ιοί. Αυτό, γιατί οι αυξημένες θερμοκρασίες και η υγρασία επηρεάζουν την ανάπτυξη, επιβίωση και εξάπλωση όχι μόνο παθογόνων, αλλά και των ξενιστών τους που συχνά ανήκουν στο ζωικό βασίλειο. Και πάλι, παρ’ ότι η σύνδεση δεν είναι άμεση, φαίνεται ότι η επιδείνωση της κατάστασης του περιβάλλοντος και διάφορες εκφάνσεις που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή, δύνανται να διευκολύνουν γεγονότα, όπως η τωρινή πανδημία.

-Ποια είναι η επίδραση της πανδημίας στο ήδη ταλαιπωρημένο περιβάλλον;

-Η επιδείνωση της κατάστασης του περιβάλλοντος οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανθρωπογενή δραστηριότητα και τις σύγχρονες (καταναλωτικές και μη) συνήθειες και ανάγκες που έχει δημιουργήσει και ακολουθεί ο άνθρωπος. Η παρούσα πανδημία, πέραν μιας κρίσης υγείας, αποτελεί μια άνευ προηγουμένου ανθρώπινη κρίση, με την έννοια ότι επιτέθηκε στον πυρήνα των κοινωνιών και από ό,τι φαίνεται, μπορεί να αλλάξει πολλές από τις ανάγκες και συνήθειες αυτές και μάλιστα, ίσως προς το χειρότερο. Είναι δυνατόν, λοιπόν, να έχει περαιτέρω αρνητικές επιδράσεις στο ήδη ταλαιπωρημένο περιβάλλον, είτε με την περαιτέρω ένταση ήδη υπαρχουσών αναγκών (π.χ. παραγωγή αγαθών ή ζήτηση ενέργειας), είτε με τη δημιουργία απρόβλεπτων νέων αναγκών, είτε με την επιβράδυνση ή χειρότερα παύση, των δράσεων για την προστασία του περιβάλλοντος. Παρά το γεγονός πως, εκ πρώτης όψεως, σε πολλά μέρη του κόσμου, η λήψη δραστικών μέτρων για την ανάσχεση της πανδημίας περιόρισε σε μεγάλο βαθμό τη ρύπανση και τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου, είναι εμφανές ότι πρόκειται για κάτι παροδικό. Η μείωση αυτή δύναται να υπερκαλυφθεί, μετά την πάροδο της κρίσης, όπως είχε παρατηρηθεί και μετά την οικονομική κρίση που από μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα της τάξης του 1,4% το 2009, το 2010 είχε παρατηρηθεί αύξηση κατά 5,9%.

-Θεωρείται βέβαιο πως ο φονικός κορωνοϊός προέρχεται από το ζωικό βασίλειο. Μπορούν να παρθούν οποιαδήποτε μέτρα και αν ναι ποια, προκειμένου να αποτρέψουμε πως κάτι τέτοιο θα συμβεί ξανά;

-Η παρούσα πανδημία, παρά το γεγονός πως ήταν μια κρίση συμμετρική, όσον αφορά την προέλευσή της, είχε συνέπειες τελείως ασύμμετρες. Αν μας δίδαξε κάτι, λοιπόν, είναι ότι τέτοια γεγονότα δεν γνωρίζουν σύνορα και η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη λειτουργία του κόσμου ευνοεί και επιταχύνει την εξάπλωσή τους. Έτσι, η κλίμακά τους απαιτεί αντίστοιχης κλίμακας δράσεις. Στοιχεία του ΟΗΕ αναφέρουν ότι αν ο κόσμος είχε επενδύσει περισσότερο στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης και το πρόδρομο σχήμα τους, τους στόχους της χιλιετίας, θα υπήρχαν πιο γερά θεμέλια για την αντοχή τέτοιων σοκ, όπως της τρέχουσας κρίσης του κορωνοϊού. Καθίσταται εμφανές, επομένως, ότι χρειάζεται αφενός περισσότερη ορατότητα της επιστημονικής κοινότητας, η οποία είχε προειδοποιήσει για τέτοιες κρίσεις και εμπιστοσύνη σε αυτήν αφετέρου δε, περισσότερη εμπιστοσύνη στους διεθνείς θεσμούς. Η επιστροφή σε σκοτεινούς εθνο-και κρατοκεντρικούς καιρούς προστατευτισμού είναι επικίνδυνη, διότι κανένα κράτος δεν είναι τόσο ικανό ή αυτάρκες, ώστε να τα καταφέρει μόνο του σε τέτοιες περιστάσεις. Με την τωρινή εμπειρία καθίσταται ευνοϊκότερη η δημιουργία δομών και διαδικασιών με γρηγορότερα αντανακλαστικά που θα μειώσουν τον χρόνο απόκρισης σε παρόμοιες απευκταίες καταστάσεις. Τέτοιες δομές και διαδικασίες είναι σαφώς αποτελεσματικότερες όταν διαπερνούν τα εθνικά σύνορα.

-Με ποιο τρόπο μπορεί να επιτευχθεί ταυτόχρονα βιώσιμη ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος;

-Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης έχει οριστεί ως η ανάπτυξη για την κάλυψη των αναγκών του παρόντος, χωρίς να τεθεί σε κίνδυνο η δυνατότητα των επερχόμενων γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, απαραίτητη κρίνεται η εναρμόνιση τριών βασικών και αλληλένδετων παραμέτρων, της οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνικής ενσωμάτωσης και της περιβαλλοντικής προστασίας. Όταν γίνεται λόγος, επομένως, για βιώσιμη ανάπτυξη, η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται κάτι εγγενές, μια προϋπόθεση για την επίτευξη της πρώτης, όχι κάτι δυνητικά αντίθετό της.

«Οι αλλαγές αγγίζουν το παραγωγικό μοντέλο»

-Υπάρχει επομένως το δίλημμα οικονομία εναντίον περιβάλλοντος;

-Η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν πολιτικό ζήτημα, καθώς επιτάσσει αλλαγές που αγγίζουν τον πυρήνα των κρατών, όπως είναι το οικονομικό-παραγωγικό μοντέλο, αλλά και οι συνήθειες και οι ανάγκες των καταναλωτών και για τον λόγο αυτό, σίγουρα δεν αποτελεί ούτε αποτελούσε προ κορωνοϊού προτεραιότητα για πολλά κράτη, αλλά και για τους ίδιους τους πολίτες τους. Η ενσωμάτωσή της στον δημόσιο λόγο έχει συμβεί καιρό τώρα, όπως επίσης και η υιοθέτηση πολιτικών για την αντιμετώπισή της σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Η οικονομία και η οικονομική επιβίωση, όμως, μοιάζουν αυτή τη στιγμή πιο επείγουσες προτεραιότητες. Αποτελούν την είδηση που μας τραβά την προσοχή, που, βγαίνοντας από τη μία κρίση, δεν έχουμε συνηθίσει ακόμα ότι θα μπούμε σε μια άλλη, τα αποτελέσματα της οποίας, μάλιστα, είναι πολύ πιο άμεσα απτά. Ενδεχομένως, λοιπόν, από το να εγκαταλειφθεί τελείως μια φιλο-περιβαλλοντική στροφή, να πρέπει να δοθεί βραχυπρόθεσμη έμφαση στην οικονομική ανάκαμψη, ακόμη και με κάθε κόστος, ώστε μακροπρόθεσμα, να μπορέσουμε να επιτύχουμε τον στόχο της καθαρότερης και πιο βιώσιμης οικονομίας. Να παρουσιαστεί, δηλαδή, η πανδημία, απλώς ως μια επιβράδυνση, ένα εμπόδιο και όχι ως ανασταλτικός παράγων. 

-Ο πρωθυπουργός της Τσεχίας μίλησε για την ανάγκη εγκατάλειψης της Πράσινης Συμφωνίας, ενώ και η κυβέρνηση της Πολωνίας ζήτησε να σταματήσει η λειτουργία του Χρηματιστηρίου Ρύπων ή τουλάχιστον να εξαιρεθεί η ίδια. Θα χρησιμοποιηθεί η πανδημία ως άλλοθι για να ακυρωθούν οικολογικές συμφωνίες και συνεργασίες;

-Είναι πιθανό η κρίση του κορωνοϊού να αποτελέσει τον αποδιοπομπαίο τράγο για πολλές «αμαρτίες», όπως ήδη συνέβη στην Ουγγαρία, όπου ο «κορωνο-δικτάτορας», όπως τον αποκάλεσαν, Βίκτωρ Ορμπάν, επικαλέστηκε τις συνθήκες ώστε να ισχυροποιήσει περαιτέρω το ήδη αυταρχίζον καθεστώς του. Εν προκειμένω, πρόκειται για δύο χώρες που και προ κορωνοϊού είχαν άλλες ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές προτεραιότητες και βλέψεις, μη (φιλο)περιβαλλοντικές. Αμφότερες ήταν απρόθυμες να αναγνωρίσουν το μέγεθος των μέτρων που πρέπει να υιοθετηθούν για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, γεγονός που σχετίζεται με το ότι οι οικονομίες τους σε πολύ μεγάλο βαθμό βασίζονται στο λιγνίτη, ο οποίος, στα πλαίσια του στόχου της κλιματικής ουδετερότητας, φυσικά, σταδιακά πρέπει να εγκαταλειφθεί. Μάλιστα, οι όροι χρηματοδότησης του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης της ΕΕ, σχεδιάστηκαν ακριβώς για να δελεάσουν χώρες όπως οι δύο αυτές, με αποτέλεσμα άλλες, όπως η Ελλάδα, παρ’ όλο που είναι πιο συνεργάσιμες και έχουν δεσμευτεί για συντομότερη απεξάρτηση από το λιγνίτη, να τυγχάνουν λιγότερο ευνοϊκής μεταχείρισης. Είναι πολύ πιθανό, επομένως, να χρησιμοποιηθεί και από άλλα κράτη σαν άλλοθι η πανδημία προς τους σκοπούς ακύρωσης τέτοιων συμφωνιών ή συνεργασιών, χωρίς να σημαίνει ότι οι συμμετέχοντες στην εκάστοτε συμφωνία ή το εκάστοτε forum αντίστοιχης συνεργασίας θα πρέπει να υποκύψουν σε τέτοιες προσχηματικές δικαιολογίες.

ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΜΕ ΠΟΥ ΒΑΔΙΖΟΥΜΕ 

-Πώς πρέπει να διαμορφωθεί η επόμενη μέρα της πανδημίας σε σχέση με τη διαχείριση του περιβάλλοντος; Θα δούμε ανάκαμψη της οικονομίας το συντομότερο δυνατό, με κάθε κόστος ή μετάβαση σε μια πιο καθαρή και βιώσιμη οικονομία;

-Όπως υπογράμμισε σε πρόσφατο άρθρο του ο Ύπατος Εκπρόσωπος και Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας Ζοζέπ Μπορέλ, η πανδημία δεν θα σημάνει το τέλος της παγκοσμιοποίησης, όπως την ξέρουμε, όμως, «θα θέσει υπό αμφισβήτηση ορισμένες από τις μεθόδους και τις ιδεολογικές παραδοχές της και ιδίως, το περίφημο νεοφιλελεύθερο τρίπτυχο: άνοιγμα των αγορών, υποχώρηση του κράτους και ιδιωτικοποιήσεις».

Τέτοια μεγάλης κλίμακας γεγονότα και τα σοκ που αυτά που επιφέρουν, αναμφισβήτητα, αποτελούν ιδανικές περιστάσεις για ενδοσκόπηση και αποτίμηση. Είναι μια καλή ευκαιρία να σκεφτούμε προς τα πού βαδίζουμε και τι έχουμε κάνει μέχρι στιγμής. Εάν δεχθούμε ότι υπάρχει έστω μια μικρή σύνδεση μεταξύ της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής, με γεγονότα όπως η εξάπλωση του ιού, τότε γνωρίζουμε πάρα πολύ καλά τι πρέπει να γίνει. Είναι μια ευκαιρία να σταματήσουμε παλαιές επιβλαβείς συνήθειες και να ξεκινήσουμε νέες πρακτικές, να κάνουμε άμεσα μια φιλοπεριβαλλοντική στροφή.