Η πρόσφατη επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 στάθηκε η αφορμή για δημοσιεύσεις και νέες εκδόσεις για πολλές πτυχές του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Ανάμεσα στις βιβλιογραφικές προσθήκες και έργα για την κυπριακή συμμετοχή στο 1821 ή τον αντίκτυπο της Ελληνικής Επανάστασης στην Κύπρο, είναι και το δικό μου βιβλίο «Πτυχές και διαθλάσεις του κυπριακού 1821: Πρόσωπα, σχέδια και σκιές» (Λευκωσία; Ρίζες, 2022). Σε ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου καταγράφονται, σε έναν ξεχωριστό κατάλογο, 294 Κύπριοι αγωνιστές, που εντοπίστηκαν στη μέχρι σήμερα ειδική βιβλιογραφία, τα Απομνημονεύματα αγωνιστών, τον Τύπο της εποχής της Επανάστασης και των πρώτων μεταπελευθερωτικών χρόνων και σε αρχειακές πηγές.
Παρ’ ότι ο κατάλογος δεν κλείνει οριστικά το σημαντικό αυτό κεφάλαιο της κυπριακής συμβολής, είναι ο πληρέστερος και κατά πολύ μεγαλύτερος από όσους έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα, και τεκμηριώνει το μέγεθος της έμπρακτης κυπριακής συμβολής στην Ελληνική Επανάσταση. Είχαν προηγηθεί με αντίστοιχες καταγραφές το βιβλίο του Λοΐζου Φιλίππου, «Κύπριοι Αγωνισταί» (1953), η έρευνα του Ροδίωνα Π. Γεωργιάδη που εκδόθηκε από τον Γ. Χατζηκωστή το 2008, μελέτες και βιβλία των Θάνου Κ. Βαγενά, Εμμ. Πρωτοψάλτη, Βασίλειου Β. Σφυρόερα, Θουκυδίδη Π. Ιωάννου, Παρασκευά Σαμάρα, Κωστή Κοκκινόφτα, ένας προηγούμενος δικός μου κατάλογος στα δύο ειδικά αφιερωματικά αφιερωματικά τεύχη για το 1821 της εφημερίδας «Ο Φιλελεύθερος» (2021), κ.ά.
Στους 294 άνδρες του καταλόγου συμπεριέλαβα και όσους Κυπρίους ανέλαβαν οποιαδήποτε υπηρεσία στην επαναστατημένη Ελλάδα μέχρι τα μέσα του 1830 είτε στο «δημόσιο», είτε στην εκπαίδευση, ακόμη και δύο εργαζόμενους στο νοσοκομείο Ναυπλίου, τον Φίλιππο Αντωνόπουλο και τον Παναγιώτη Κωνσταντίνου. Και οι δυο υπηρετούσαν κατά το 1829-1830 υπό τον γιατρό Πέτρο Στεφανίτση. Ο πρώτος, 24 ετών το 1830 ήταν «νεροκουβαλιτής» και ο δεύτερος, τριαντάχρονος, ήταν «συμβοηθός της χειρουργίας και μπαρπέρης». Μια αξιοπρόσεκτη ομάδα αποτελούν οι πρώτοι μεταπελευθερωτικά «συνταξιούχοι» Κύπριοι αγωνιστές ή μέλη των οικογενειών τους, που εντοπίζονται στο, δυσεύρετο σήμερα, «Ονομαστικός κατάλογος των συνταξιούχων και των παρά της Κυβερνήσεως λαμβανόντων χορηγήματα. Παράρτημα υπό Στοιχ. Β΄ των Πρακτικών της Βουλής. Περίοδος Β΄, Σύνοδος Γ΄», Αθήνα 1850. Την έκδοση εντόπισα τις αρχές του 2022 και εκεί καταγράφονται και επτά Κύπριοι, σχεδόν όλοι άγνωστοι στη βιβλιογραφία μας, εκτός από έναν (τον Μιχαήλ Μάρκου). Οι λιτές πληροφορίες που δικαιολογούν την παροχή σύνταξης είναι συγκλονιστικές.
Αντωνίου Κωνσταντίνος: Από τους πρώτους Κύπριους συνταξιούχους απόμαχους του 1821, στρατιώτης «υπό τον Μαυροκορδάτον εις Νεόκαστρον, Κρήτην και αλλαχού». Τον Μάιο του 1834 του εγκρίθηκε μηνιαία σύνταξη ύψους οκτώ δραχμών, επειδή «χωλαίνει πληγωθείς εις Θήβας».
[Κύπριος] Μάρκος: Η μητέρα του, Ελένη Στεφάνου, με πατρίδα την Κύπρο, λάμβανε μηνιαία σύνταξη έξι δραχμών, από τον Οκτώβριο 1836. Υπήρξε ναύτης «υπό διαφόρους πλοιάρχους, απεβίωσε κατά το 1829».
Κύπριος Ονούφριος: Η χήρα του Μαρούκα Τσιλαλίδενα, με πατρίδα την Κύπρο, λάμβανε μηνιαία σύνταξη οκτώ δραχμών από τον Οκτώβριο 1836. Ο Κύπριος αγωνιστής ήταν ναύτης «απ’ αρχής του Αγώνος». Σκοτώθηκε στα Ψαρά, το 1824.
Λουκάς Αντώνιος: Από τον Σεπτέμβριο 1835 λάμβανε μηνιαία σύνταξη δεκαοκτώ δραχμών. Από την Κύπρο, στρατιώτης «υπό διαφόρους». Τυφλώθηκε στη διάρκεια του Αγώνα.
Μάρκου Μιχαήλ: Από τον Μάιο 1834 λάμβανε μηνιαία σύνταξη δώδεκα δραχμών επειδή «εστρεβλώθη την δεξιάν και τον πόδα». Υπηρέτησε «υπό τον Κεφαλάν και τον Κριζιώτην». Ήταν κάτοικος Αθηνών μετά την ανεξαρτησία.
Σασιρλής Χ΄΄ Μανώλης: Τα ορφανά παιδιά του Κύπριου αγωνιστή έπαιρναν μηνιαία σύνταξη δεκαπέντε δραχμών, από τον Σεπτέμβριο 1835. Υπηρέτησε «απ’ αρχής του Αγώνος». Σκοτώθηκε στο Νεόκαστρο, υπό τον Χατζηχρήστο.
Τζολάκης Χατζή Χριστόδουλος: Κύπριος απόμαχος του 1821, στρατιώτης «εις διαφόρους μάχας». «Εστρεβλώθη την χείρα» και λάμβανε μηνιαία σύνταξη οκτώ δραχμών από τον Μάιο του 1834.
Προσέφεραν την υπηρεσία τους στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος ως δάσκαλοι
Μια άλλη ενδιαφέρουσα υποκατηγορία Κυπρίων αγωνιστών ήταν όσοι συνέχισαν να προσφέρουν την υπηρεσία τους στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος ως δάσκαλοι. Επιλέγω για το παρόν άρθρο μόνο τρεις. Ο υπαξιωματικός Χριστόδουλος Βασιλειάδης (γενν. Κύπρος, 1800), αφού πολέμησε στην Επανάσταση από το 1822 υπό τους Ηλία και Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, αργότερα σπούδασε στο Πρότυπο Σχολείο της Αίγινας και πήρε πτυχίο δημοδιδασκάλου το 1834. Εργάστηκε ως αλληλοδιδάσκαλος σε διάφορα σχολεία της Πελοποννήσου, στον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας, στο Οίτυλο, στη Μαντίνεια, κ.ά. Αργότερα επέστρεψε στην Κύπρο.
Όπως έγραφε σε επιστολή του τον Ιανουάριο του 1872 δεν είχε ζητήσει μέχρι τότε καμιά σύνταξη, καθώς «έζη διά του έργου του». Ένας άλλος Κύπριος δάσκαλος, ο Χαραλάμπης Φιλαλήθης, αλληλοδιδάσκαλος στη Μικρομάνη Μεσσηνίας (μικρή κοινότητα κοντά στην Καλαμάτα) απολύθηκε τον Δεκέμβριο του 1830, παρά τις διαμαρτυρίες πολλών κατοίκων και των πιστών μαθητών του που κατήγγειλαν ότι υπήρξε θύμα διαβολής τοπικού κομματάρχη. Και ένας τρίτος, ο Λουκάς Θεοχαρίδης, γεννημένος στην Κύπρο το 1793, εργάστηκε ως αλληλοδιδάσκαλος στη Μήλο το 1826-1829.
Στη συνέχεια, αφού παρακολούθησε μαθήματα στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας, διορίστηκε στη Σαλαμίνα το 1830, όπου και απεβίωσε την 1η Φεβρουαρίου 1831. Από τα λιγοστά του χρήματα δώρισε ένα ποσό στο σχολείο της Σαλαμίνας… Η μητέρα του, χατζηΦιορέντζα του Ματή Θεοχαρίτου, ζούσε στο χωριό Άρτενα της Κύπρου (;Άρτεμη ή Άρδανα της επαρχίας Αμμοχώστου).
Μια ελάχιστη επιλογή ονομάτων από τους Κύπριους αγωνιστές του 1821 που αποδεικνύει πολλά και αντιστοιχεί σε δεκάδες μικροϊστορίες απλών, ανώνυμων και λησμονημένων συμπατριωτών μας που τους συνήγειρε η «σάλπιγξ της ελευθερίας» και η αγάπη για την Ελλάδα. Και που δείχνει το βάθος αλλά και την καθολικότητα του αισθήματος του συνανήκειν «με τους λοιπούς αδελφούς ημών Έλληνας» όπως καταγράφηκε και στη διακήρυξη των Κυπρίων διαφυγόντων τις ιουλιανές σφαγές, τον Δεκέμβριο του 1821.
* Αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
