Tης Νάσας Παταπίου
Με την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς κατά τα έτη 1570 – 1571 δεν έπεσε μόνο το τελευταίο προπύργιο του χριστιανισμού στην Ανατολή, αλλά σήμανε και την έξοδο πολλών Κυπρίων, όσων βέβαια επέζησαν, τόσο στη Βενετία ή σε άλλες πόλεις της Ιταλίας καθώς επίσης και στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Πολλοί από αυτούς έφθασαν πένητες και ρακένδυτοι στη Βενετία ή αλλού και στη συνέχεια κάποιοι κατόρθωσαν όχι μόνο να ορθοποδήσουν αλλά και να γίνουν ισχυροί και εύρωστοι οικονομικά με το εμπόριο ή με άλλες επικερδείς ασχολίες και να ευεργετήσουν και τη μικρή πατρίδα τους, που κατάντησε μία επαρχία της αχανούς τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Μεταξύ αυτών των Κυπρίων που κατέφυγαν στη Βενετία ήταν και μία νέα γυναίκα, η οποία καταγόταν από την οικογένεια Φλαγγή, σημαντική κυπριακή οικογένεια που διέπρεψε σε πολλούς τομείς και κάποια μέλη της κατέλαβαν κυρίως εκκλησιαστικά αξιώματα. Πρόκειται για τη Μαρία Φλαγγή, θυγατέρα του Βικέντιου Φλαγγή, εμπόρου και αρχιτεχνίτη χρυσοχόου, που έχασε τον σύζυγό της και έφθασε και αυτή στη Βενετία αναζητώντας μία καλύτερη τύχη. Στην πόλη των τεναγών παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τον Κερκυραίο Απόστολο Αυλωνίτη του Θωμά και απέκτησε μαζί του ένα γιο, πολύ σύντομα όμως έμεινε χήρα. Ο γιος αυτός του Κερκυραίου Απόστολου Αυλωνίτη και της Κυπρίας Μαρίας Φλαγγή του Βικεντίου δεν είναι άλλος παρά η κορυφαία μορφή του Ελληνισμού Θωμάς Φλαγγίνης.
Η οικογένεια Φλαγγή και η ηρωίδα Κατερίνα
Η οικογένεια Φλαγγή της Κύπρου, η οποία αργότερα έγινε γνωστή στη Βενετία ως Φλαγγίνη, μαρτυρείται στη μεγαλόνησο από τον 15ο αιώνα. Στους Κύπριους χρονικογράφους και κυρίως στις βενετικές πηγές αναφέρονται μέλη της ίδιας οικογένειας που ακολούθησαν ορθόδοξη εκκλησιαστική σταδιοδρομία. Μεταξύ αυτών απαντούν ένας ιερέας, ένας πρωτοπαπάς και τρεις επίσκοποι. Πρόκειται κατά χρονολογική σειρά για τον επίσκοπο Σολέας (Λευκωσίας) Ιωάννη Φλαγγή, τον επίσκοπο Λευκάρων (Λεμεσού) Στέφανο Φλαγγή και τον επίσκοπο Πάφου (Αρσινόης) και υμνωδό Κωνσταντίνο Φλαγγή. Εκτός από τους τρεις ορθόδοξους επισκόπους αξίζει να αναφερθούν και τρία άλλα γνωστά μέλη της εν λόγω οικογένειας, ο Εμμανουήλ Φλαγγής έμπορος βαμβακιού, αδελφός του Βικέντιου, ο Νικόλαος Φλαγγής, γιος του επισκόπου Σολέας που είχε διατελέσει διοικητής του διαμερίσματος Μαζωτού και ο Καρσεράς Φλαγγής μελωδός του 16ου αιώνα. Στην πολιορκία της Λευκωσίας είχαν φονευθεί, μεταξύ άλλων μελών της οικογένειας, ο επίσκοπος Πάφου Κωνσταντίνος Φλαγγής και η ανεψιά του Κατερίνα Φλαγγή η οποία, σύμφωνα με τον πατέρα της που αργότερα κατέφυγε στη Δύση, συνδέεται με μία ηρωική πράξη. Η Κατερίνα ήταν τότε έφηβη και μόλις οι Οθωμανοί εισήλθαν στη Λευκωσία για να μην ατιμασθεί έκοψε τα μακριά μαλλιά της, ντύθηκε με ανδρικά ρούχα και πολεμώντας κατά του εχθρού έπεσε ηρωικά υπέρ πατρίδος.
Το επίθετο Φλαγγή μαρτυρεί αδιαμφισβήτητα την κυπριακή καταγωγή της ομώνυμης οικογένειας, αφού προέρχεται από τη λέξη φλαγγί/φλαντζί της κυπριακής διαλέκτου που σημαίνει συκώτι και αποτελεί κατάλοιπο της μακράς φραγκικής κυριαρχίας στη μεγαλόνησο. Η λέξη φλαντζί προέρχεται από τη γαλλική (παλαιά προβηγκιανή) flanc, που σημαίνει πλευρό και κατ’ επέκταση συκώτι. Στην ιταλική το επίθετο Φλαγγή αποδόθηκε ως Flangin και κατέληξε στο τέλος σε Φλαγγίνη (Flangini). Ο διασημότερος από τα μέλη της οικογένειας που διέπρεψαν στη Βενετία ως μέγας ευεργέτης του Ελληνισμού ήταν ο Θωμάς Φλαγγίνης. Το 1937, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Άμαντος, ο οποίος παρεμπιπτόντως είχε υπηρετήσει και στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, είχε γράψει στον πανηγυρικό που είχε εκφωνήσει επ’ ευκαιρία της εκατονταετηρίδος του Πανεπιστημίου Αθηνών για τον μεγάλο ευεργέτη του Ελληνισμού, τον κυπριακής καταγωγής Θωμά Φλαγγίνη, ότι: «… κατήρτισε το πρόγραμμα που έπρεπε να ακολουθήσει το Υπόδουλον Γένος». Και είχε πράγματι απόλυτο δίκαιο, αφού η αυτόγραφη διαθήκη του Φλαγγίνη με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου 1644 περιλάμβανε τέσσερα σημαντικότατα κοινωφελή έργα. Ίδρυση του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου, εξαγορά αιχμαλώτων, προικοδότηση απόρων Ελληνίδων και ίδρυση νοσοκομείου. Ο Θωμάς Φλαγγίνης (1579-1648), η κορυφαία αυτή μορφή του Ελληνισμού, ήταν σπουδαίος δικηγόρος, απέκτησε μεγάλη περιουσία και γενικά οικονομική ευρωστία και ευεργέτησε πολλαπλώς τον Ελληνισμό.
Η ίδρυση της σχολής, ωστόσο, αποτελεί το πιο σημαντικό από όλα όσα προσέφερε όπως όριζε με τη διαθήκη του, και θα στεγαζόταν σ’ ένα από τα οικήματα της εκκλησίας. Για τον σκοπό αυτό κληροδοτούσε το ένα τέταρτο της περιουσίας του. Ζητούσε, επίσης, να διδάσκουν ένας ή και δύο διδάσκαλοι, εκτός από αυτόν που δίδασκε ήδη στην Ελληνική Σχολή, ο οποίος είχε διοριστεί μετά από ενέργειες του μητροπολίτη Φιλαδελφείας και του κατέβαλλε μισθό η Γαληνοτάτη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελούν και όσα αναφέρει ο Φλαγγίνης για τη λειτουργία της σχολής. Επιθυμούσε στην εκλογή των υποτρόφων να προτιμώνται οι Κερκυραίοι και έπειτα οι Κύπριοι. Και κυρίως να είναι ορθόδοξοι τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι μαθητές και μετά την αποφοίτησή τους να προσφέρουν στην ορθόδοξη Εκκλησία. Σκοπός του μεγάλου ευεργέτη ήταν να αποφοιτούν ικανοί ορθόδοξοι εκκλησιαστικοί άνδρες και να αναπτυχθεί το εμπόριο στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Ό,τι είχε οραματιστεί και διατυπώσει ο Φλαγγίνης στη διαθήκη του είχε λάβει σάρκα και οστά το 1665, αφού άρχισε να λειτουργεί στη Βενετία το Φλαγγινιανό Φροντιστήριο. Με το κληροδότημα που είχε αφήσει ο ευπατρίδης Θωμάς Φλαγγίνης, με καταγωγή εκ πατρογονίας από την Κέρκυρα και εκ μητρογονίας από την Κύπρο, εγκαινιάστηκε το σπουδαίο αυτό εκπαιδευτήριο για να προσφέρει στους Έλληνες νέους την απαραίτητη προπαιδεία ώστε να εισαχθούν στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Ο Θωμάς Φλαγγίνης δεν είχε λησμονήσει την καταγωγή των γεννητόρων του, την Κέρκυρα και την Κύπρο, όπως φαίνεται από τη διαθήκη του. Βέβαια, από την Κύπρο δεν καταγόταν μόνο η μητέρα του Θωμά Φλαγγίνη αλλά και η σύζυγός του Μαρία Γονέμη, της άλλης μεγάλης κυπριακής οικογένειας από την οποία καταγόταν και η μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια.
Βιογραφικά στοιχεία
Ο δικηγόρος Θωμάς Φλαγγίνης, γιος του Κερκυραίου Απόστολου Αυλωνίτη και της Κυπρίας Μαρίας Φλαγγή, γεννήθηκε στη Βενετία το 1579. Ο πατέρας του, ο οποίος κατείχε σημαντική θέση στην ελληνική κοινότητα της Βενετίας, πέθανε πολύ νέος και τον μικρό Θωμά μεγάλωσε η μητέρα του και ο θείος του Βενέδικτος. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Θωμάς υιοθέτησε το επώνυμο Φλαγγίνη, όπως άλλωστε δηλώνει και ο ίδιος στην πρώτη του διαθήκη, την οποία συνέταξε το 1611. «Με καλούσαν και με ονόμαζαν με το επίθετο Φλαγγίνη», όπως σημειώνει, «αν και δεν ήταν το επίθετο της οικογένειας του πατέρα μου, γιατί με ανάθρεψαν η μητέρα και ο θείος μου Βενέδικτος Φλαγγίνης». Ένας μέγας ευεργέτης του Ελληνισμού αλλά και με επίθετο καθαρά κυπριακό.
Το 1598 ο Θωμάς Φλαγγίνης αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο της Πάδοβας και το 1605 έγινε δικηγόρος του Δημοσίου. Νυμφεύθηκε σε πρώτο γάμο την Παγώνα Τσιγαρά από τα Ιωάννινα, η οποία πέθανε πολύ νέα το 1612 στη γέννα της και ετάφη στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων. Από τη σύζυγό του Παγώνα ο Θωμάς Φλαγγίνης είχε κληρονομήσει τις αλυκές που είχε ως προίκα στην πόλη Καποδίστρια. Εκτός από το επάγγελμα του δικηγόρου ο Φλαγγίνης είχε αναπτύξει και εμπορική δραστηριότητα στη Σμύρνη και στην Κύπρο, γι’ αυτό και είχε αποκτήσει οικονομική ευρωστία. Επίσης είχε διατελέσει δύο φορές πρόεδρος της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας, το 1623 και το 1642. Ο Θωμάς τέλεσε νέο γάμο το 1622 με την κυπριακής καταγωγής Μαρία Γονέμη, της οποίας ο πατέρας Βερνάρδος διετέλεσε, επίσης, πρόεδρος της Ελληνικής Αδελφότητας της Βενετίας. Με τη Μαρία θα αποκτήσει μια μοναχοκόρη, τη Μαριέττα, η οποία αν και παντρεύτηκε δεν απέκτησε απογόνους. Ο Θωμάς Φλαγγίνης ως οικονομικά εύρωστος αγόρασε κτήματα κοντά στην Πάδοβα και σε άλλες περιοχές έξω από τη Βενετία. Στη συνέχεια αγόρασε δύο μέγαρα στη Βενετία, το μέγαρο Ιωάννη Βαπτιστή Contarini και αυτό του Ιωάννη da Ponte, τα οποία επισκεύασε και ενοποίησε και αποτέλεσαν το μεγάλο και σπουδαίο μέγαρο Φλαγγίνη (grande palazzo Flangini). Για την επισκευή της μίας μόνο κατοικίας από τις δύο, την οποία ουσιαστικά ξαναοικοδόμησε, είχε δαπανήσει πενήντα χιλιάδες δουκάτα!
Η διαθήκη και η διανομή της περι ουσίας του επ’ ωφελεία των Ελλήνων
Ο Θωμάς Φλαγγίνης στις 11 Σεπτεμβρίου του έτους 1644 είχε συντάξει στη Βενετία την τελευταία του διαθήκη, στην οποία τόνιζε ότι ήταν σταθερή και αμετάβλητη η θέλησή του όπως η περιουσία του, την οποία απέκτησε με κόπους και μόχθους, διατεθεί προς άνεση και δόξα της προσφιλεστάτης του πατρίδας και προς ωφέλεια του έθνους του. Η διαθήκη και οι κωδίκελλοι του Θωμά Φλαγγίνη μαρτυρούν την ευμάρεια και τον πλούτο του αλλά και τις ευεργεσίες του προς το έθνος. Μεταξύ άλλων επιθυμούσε να ενταφιαστεί στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων και άφηνε πενήντα δουκάτα για ελεημοσύνη στην εκκλησία. Όριζε, επίσης, εάν δεν προλάβαινε να το πράξει εν ζωή, να πραγματοποιηθεί από τη γυναίκα του ώστε από την περιουσία του να δαπανηθούν εκατό έως εκατόν πενήντα δουκάτα για να αγορασθεί χρυσοποίκιλτο ύφασμα για παραπετάσματα (paramenti) πέντε εικόνων και του αναλογίου του ναού. Άφηνε χρήματα στον Aρχιεπίσκοπο και στους ιερείς για να γίνονται παρακλήσεις υπέρ της ψυχής του. Στον Κύπριο εφημέριο του Αγίου Γεωργίου παπά Πέτρο Κώστα, που ήταν και πνευματικός του, άφηνε χρήματα για να τελεί λειτουργία κάθε Παρασκευή για την ψυχή του ιδίου αλλά και των συζύγων του. Μετά τον θάνατο του παπά Πέτρου θα τελούνταν οι πιο πάνω λειτουργίες από τους εκάστοτε εφημέριους εις το διηνεκές.
Άφηνε επίσης χρήματα για να εξαγοραστούν Έλληνες σκλάβοι και για να προικοδοτηθούν άπορες Ελληνίδες καθώς και κληροδοτήματα στο υπηρετικό του προσωπικό. Προσέφερε χρηματικά ποσά και άλλα αντικείμενα στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, στην Αγία Μαρίνα και στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, στην Κέρκυρα καθώς και στη μονή του Αγίου Αντωνίου Βροντησίου στην Κρήτη. Ενδύματα πολυτελείας, έπιπλα, πολύτιμα αργυρά και χρυσά σκεύη, κοσμήματα, ζωγραφικούς πίνακες και άλλα άφηνε ο Θωμάς Φλαγγίνης σε συγγενείς και φίλους. Θα ήταν παράλειψη να μη γίνει αναφορά στα στοιχεία που μας γνωστοποιούνται από τη διαθήκη του σχετικά με την πλούσια βιβλιοθήκη του, η οποία περιελάμβανε χίλιους διακόσιους τόμους βιβλία και χειρόγραφα!
H ίδρυση ελληνικού σχολείου δίπλα στην ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, με την εντολή να διδάσκονται και να φοιτούν αποκλειστικά Έλληνες υπήκοοι, ήταν η πιο μεγάλη προσφορά του Θωμά Φλαγγίνη προς το έθνος και ιδιαίτερα στον πνευματικό τομέα. Η προτίμησή του, τέλος, οι μαθητές κατά πρώτο λόγο να είναι Κερκυραίοι και κατά δεύτερο Κύπριοι και ύστερα από οποιοδήποτε άλλο μέρος καταδεικνύει την προσήλωση του ευπατρίδη και εθνικού ευεργέτη στις ιδιαίτερες πατρίδες των γεννητόρων του, Κέρκυρα και μεγαλόνησο Κύπρο….
Μετά τον θάνατο της μοναχοκόρης του Φλαγγίνη Μαριέττας Soranzo, τον Ιούνιο του 1661, άρχισε η ρευστοποίηση της τεράστιας περιουσίας του με την πώληση των ακινήτων τα οποία διέθετε. Η περιουσία του ανερχόταν περίπου σε διακόσιες χιλιάδες δουκάτα. Ταυτόχρονα άρχισαν και όλες οι διεργασίες για την ίδρυση του σχολείου. Η βενετική Γερουσία συνήλθε και ασχολήθηκε με τη διαχείριση της περιουσίας του Φλαγγίνη και με απόφασή της εξήρε τις υπηρεσίες του Έλληνα ευεργέτη προς τη Βενετία και ζήτησε από τους Αναμορφωτές του Πανεπιστημίου της Πάδοβας να εκφράσουν τις απόψεις τους σχετικά με την ίδρυση του σχολείου. Ας σημειωθεί ότι την ίδια εποχή στην Πάδοβα υπήρχαν ακόμη δύο ελληνικά Κολλέγια, το Κωττουνιανό και αυτό του Παλαιόκαπα.
Η Σχολή άνοιξε τις πύλες της στις 7 Αυγούστου 1665. Σύμφωνα με τον κανονισμό για να γίνει κάποιος δεκτός στη Σχολή έπρεπε να εξεταστεί στην Ελληνική και Λατινική γλώσσα. Η εξέταση κατά την έναρξη της λειτουργίας της σχολής είχε γίνει με μεγάλη επισημότητα στην παρουσία των Αναμορφωτών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, του μητροπολίτη Φιλαδελφείας και άλλων επισήμων. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι τους υποψηφίους είχε εξετάσει ο βιβλιοθηκάριος της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Ιωάννης-Ματθαίος Βουστρώνιος, κυπριακής καταγωγής από τον περίφημο κλάδο των Βουστρωνίων. Πρόκειται για εγγονό του κόμη της Τρίπολης και φεουδάρχη της Άσσιας, Alvise Δενόρες, από την πλευρά της μητέρας του Ελένης Δενόρες Βουστρωνίου.
Η σχολή Φλαγγίνη απαντά στις πηγές με διάφορες ονομασίες. Από τους Αναμορφωτές του Πανεπιστημίου της Πάδοβας αναφέρεται ως Σχολή Φλαγγίνη, και αλλού ως Ελληνικό Κολλέγιο ή Σχολή της Βενετίας, Ελληνικό Κολλέγιο Φλαγγίνη, και Κολλέγιο του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων. Σε άλλες πηγές, επίσης, σημειώνεται ως Φλαγγινιανό Ελληνομουσείο και ως Κολλέγιο Φλαγγινιανό.
Η ανέγερση της Φλαγγινείου Σχολής
Ο Θωμάς Φλαγγίνης με ενέργειές του είχε φροντίσει μαζί με την Αδελφότητα να αγοραστούν τα οικήματα των ευγενών Βενετών Foscarini. Τα οικόπεδα αυτά των οικημάτων χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου, του Νοσοκομείου Φλαγγίνη και της Αίθουσας των συνεδριάσεων της Αδελφότητας. Τα οικοδομήματα αυτά υπήρξαν έργο του μεγάλου Βενετού αρχιτέκτονα Baltassare Longhena. Για την εκτέλεση του έργου θα επιστατούσε μία τετραμελής επιτροπή, αποτελούμενη από τα πιο γνωστά μέλη της Αδελφότητας. Ας υπογραμμιστεί εδώ ότι και τα τέσσερα μέλη της επιτροπής ήταν Κύπριοι, γιατί εκτός από τον Θωμά Φλαγγίνη ήταν επίσης ο Ιωάννης Γονέμης, ο Βερνάρδος Άκρης, ένας άλλος Κύπριος ευεργέτης, αλλά και ο Φραγκίσκος Νεγρεπόντης, εξάδελφος του μεγάλου ευεργέτη.
Η Φλαγγίνειος Σχολή, το μεγάλο δημιούργημα του κυπριακής και κερκυραϊκής καταγωγής Θωμά Φλαγγίνη, λειτούργησε περισσότερο από έναν αιώνα, από το 1665 έως το 1797 που κατελύθη η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Στη συνέχεια επαναλειτούργησε το 1798 και συνέχισε έως τις αρχές του 20ού αιώνα, αν και με πολλές οικονομικές δυσκολίες. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής της Σχολής, παρότι είχαν προτεραιότητα να φοιτούν οι Κύπριοι μαζί με τους Κερκυραίους, όπως όριζε στη διαθήκη του ο Φλαγγίνης, μόνο δέκα Κύπριοι απαντούν στους καταλόγους της Σχολής. Η Κύπρος άλλωστε ήταν μακριά και υπό οθωμανική κυριαρχία και προφανώς υπήρχαν δυσχέρειες ώστε να μεταβεί τότε ένας Κύπριος για να σπουδάσει στη Βενετία. Μεταξύ αυτών που είχαν φοιτήσει σημειώνω κάποια ονόματα μαθητών, οι οποίοι κατάγονταν από γνωστές τότε οικογένειες της Κύπρου όπως: Ανδρέας Ανδρούτσης, Κάρολος Γονέμης, Πέτρος Γιαφόνης, Γεώργιος Χρυσαφίδας κ.ά. Η Φλαγγινιανή Σχολή από το 1955 είναι έδρα του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας.
Η Κύπρος οφείλει και θα μπορούσε να τιμήσει τη μεγάλη αυτή μορφή του Eλληνισμού όταν η Ελλάδα εξέδωσε ακόμη και γραμματόσημο με την προσωπογραφία του Θωμά Φλαγγίνη. Ο μέγας αυτός ευεργέτης του έθνους δεν έχει μόνο κυπριακή καταγωγή, αλλά και το ίδιο το επίθετό του παραπέμπει στην Κύπρο.
*Ιστορικός-ερευνήτρια
