Συνεχίζουμε τη συζήτηση που ανοίξαμε σε προηγούμενα κείμενά μας για την κοινωνική και οικονομική ανισότητα. Ισχυριστήκαμε ότι «[η] ανισότητα […] έχει δικαιολογηθεί με διάφορους τρόπους» και ότι πρέπει «να αμφισβητήσουμε το κυρίαρχο μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης και να στρέψουμε την προσοχή μας στην ισότητα των αποτελεσμάτων».
Στο κείμενο αυτό θα θέλαμε να κάνουμε μια παρουσίαση του εξαιρετικού βιβλίου των Pickett και Wilkinson «Το Κοινωνικό Αλφάδι: Ίσοι τα Καταφέρνουμε Καλύτερα», το οποίο δημοσιεύτηκε το 2009 και μεταφράστηκε στα Ελληνικά το 2019.
Ο Pickett είναι καθηγητής επιδημιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Nottingham και η Wilkinson είναι καθηγήτρια επιδημιολογίας στο Πανεπιστήμιο του York. Θέλησαν να γράψουν αυτό το βιβλίο – έργο πολλών ετών και βασισμένο σε επιστημονικά στοιχεία και έγκυρα αποτελέσματα – για να καταδείξουν πως πιστεύουν «ότι είναι δυνατόν να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής όλων των ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες» (σελ. x).
Πρώτα βέβαια πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχουν προβλήματα που χρήζουν βελτίωσης ή αλλαγής, κάτι που μάλλον δεν είναι δύσκολο. «Ζούμε», λένε, «σε μια απαισιόδοξη εποχή. Εκτός του ότι ανησυχούμε για τις πιθανές επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη, είναι εύκολο να αντιληφθούμε ότι πολλές κοινωνίες, παρά την υλική επιτυχία τους, επιβαρύνονται ολοένα και περισσότερο από τις κοινωνικές αποτυχίες τους. [Σ]αν να μην έφταναν αυτά τα δεινά, ήλθαν να προστεθούν η οικονομική ύφεση και […] η ανεργία» (σελ. xi). Παρά το υψηλό τεχνολογικό και υλικό επίπεδο, τουλάχιστον σε πολλές χώρες, «έχουμε καταληφθεί από το άγχος, είμαστε επιρρεπείς στην κατάθλιψη, ανησυχούμε για το πως μας βλέπουν οι άλλοι, δεν είμαστε σίγουροι για τις φιλίες μας, εξωθούμαστε στην κατανάλωση και η κοινωνική μας ζωή είναι ελάχιστη ή ανύπαρκτη» (σε. 3).
Επιπλέον, «εξαρτιόμαστε από το αλκοόλ [και] τα ψυχοδραστικά φάρμακα» (σελ. 3). «Aντί για μια καλύτερη κοινωνία, το μόνο πράγμα που σχεδόν οι πάντες επιδιώκουν είναι να βελτιώσουν τη θέση τους – ως άτομα – στο πλαίσιο της υφιστάμενης κοινωνίας» (σελ. 4), δηλαδή αυτό που συχνά αποκαλείται ατομικισμός. Όμως, όπως σωστά το θέτουν, «ίσως έχουμε, επιτέλους, την ευκαιρία να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο» (σελ. xi).
Με αποδεικτικά στοιχεία (σελ. 281), οι συγγραφείς αναλύουν μια σειρά από σημαντικά ζητήματα, εντοπίζοντας σχέσεις αιτιότητας και τάσεις μεταξύ διαφόρων κοινωνικών και οικονομικών μεγεθών ή μεταβλητών. Για παράδειγμα, εξηγούν ότι η ένδεια πόρων, η έλλειψη χρόνου κλπ. δρουν αρνητικά στην ανάπτυξη του παιδιού, το οποίο με τη σειρά του συμβάλλει στην αύξηση των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων (σελ. 111) και ότι η κοινωνική κινητικότητα είναι ένας μύθος (σελ. 160).
Στην πραγματικότητα, στις ΗΠΑ και στο ΗΒ, για παράδειγμα, οι εισοδηματικές διαφορές διευρύνθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες (σελ. 160). Γενικά μιλώντας, «όσοι βρίσκονται στην κορυφή διατηρούν τον πλούτο και την κοινωνική θέση τους» (σελ. 160).
Επιπλέον, καταδεικνύουν την παταγώδη αποτυχία των ιδιωτικοποιήσεων, οι οποίες μάλιστα συμβάλλουν στην οικονομική ανισότητα, όχι μόνο επειδή μετατρέπουν τους οργανισμούς σε κερδοσκοπικές επιχειρήσεις αλλά και γιατί «είναι κοινή πρακτική να λαμβάνουν οι Γενικοί Διευθυντές και τα ανώτερα διευθυντικά στελέχη τεράστιες αυξήσεις αμέσως μετά την μετατροπή τους» (σελ. 251).
Η έννοια της εταιρείας δε, και εδώ οι Pickett και Wilkinson δεν μασάνε τα λόγια τους «είναι κατάφωρα αντιδημοκρατική», αφού οι εργαζόμενοι δεν έχουν έλεγχο αλλά «αγοράζονται και πωλούνται» (σελ. 257). Ο καταναλωτισμός έχει καταστεί εθιστικός, συνδέεται με την ανισότητα και αναπαράγει τον ανταγωνισμό (σελ. 227). Εξάλλου, ίσως μας αρέσει να πιστεύουμε ότι «οι πλούσιοι είναι σπάνια και πολύτιμα μέλη μιας ανώτερης φυλής ευφυέστερων όντων, από τους οποίους οι υπόλοιποι εξαρτιόμαστε» (σελ. 270). Ακόμα χειρότερα, ο καταναλωτισμός οδηγεί στη συνεχή μεγέθυνση της οικονομίας, χωρίς να μπορεί «να περιοριστεί η οικονομική δραστηριότητα σε βιώσιμα επίπεδα» (σελ. 226), με συνέπεια την υπερθέρμανση του πλανήτη. «[Ο] καταναλωτισμός είναι επικίνδυνος για τον πλανήτη» (σελ. 270).
Επιπλέον, οι αλλαγές στη φορολογία, στα συνδικάτα κ.α. των τελευταίων δεκαετιών δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για την αύξηση της οικονομικής ανισότητας, κάτι που επιβεβαιώνει μεταξύ άλλων ο νομπελίστας οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν (σελ. 243). Σημειώνεται επίσης ότι η αύξηση της ανισότητας επιφέρει αύξηση των πτωχεύσεων (σελ. 227-228). Τέλος, η ανισότητα οδηγεί στη διαφθορά στη διακυβέρνηση (σελ. 227), στην υποβάθμιση της ποιότητα της δημοκρατίας θα λέγαμε.
Οι Pickett και Wilkinson ισχυρίζονται, πολύ πειστικά κατά την άποψή μας, ότι οι προτάσεις τους – π.χ. φόροι και επιδόματα για την αναδιανομή των εισοδημάτων από τους πλούσιους στους φτωχούς (σελ. 247) – «[δ]εν πρόκειται για ουτοπικό όνειρο», αρκεί να υπάρξει η «αναγκαία πολιτική βούληση» (σελ. 247) και ότι πράγματι μπορούμε «να δημιουργήσουμε μια ποιοτικά καλύτερη και πιο πραγματική κοινωνία για όλους» (σελ. 273), με λιγότερα εγκλήματα και φυλακές, λιγότερες ψυχικές διαταραχές και καλύτερη υγεία (π.χ. μείωση της παχυσαρκίας), λιγότερες εφηβικές εγκυμοσύνες και βιωσιμότητα όσον αφορά στον πλανήτη εν γένει.
* Λέκτορας Διοίκησης Επιχειρήσεων, Aegean College/University of Essex
