Δύο είναι τα βασικά σενάρια σε σχέση με τον τρόπο ανάκαμψης της κυπριακής οικονομίας. Είτε θα είναι ανώμαλη με αυξομειώσεις στον ρυθμό ανάπτυξης είτε θα διατηρηθεί ένας σταθερός θετικός ρυθμός ανάπτυξης ο οποίος θα οδηγήσει σταδιακή ανάκαμψη. Αυτό εκτιμά ο Στέλιος Δημητρίου, Συνέταιρος και Επικεφαλής Συναλλακτικών Συμβουλευτικών της ΕΥ Κύπρου. Η ΕΥ το τελευταίο διάστημα εκπόνησε μία σειρά ερευνών αγοράς, αναλύοντας σε πρώτο στάδιο τους τομείς του Τουρισμού, των Ακινήτων και των Τραπεζών, καταλήγοντας σε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα.
 
 
Ποιο ήταν το σκεπτικό πίσω από την ετοιμασία των σχετικών εκθέσεων από την ΕΥ για τους τομείς του Τουρισμού, των Τραπεζών και των Ακινήτων;
 
Παρακολουθώντας την οικονομία τις τελευταίες βδομάδες, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αντίδραση, η ανθεκτικότητα, ο ρόλος και ο ρυθμός ανάκαμψης του κάθε τομέα ξεχωριστά. Η πρωτόγνωρη υγειονομική κρίση φαίνεται να έχει επηρεάσει πολύ διαφορετικά τα επιμέρους τμήματα της οικονομίας, από τον τουρισμό μέχρι τον τραπεζικό τομέα, το λιανικό εμπόριο, τη ναυτιλία, την αγορά ακινήτων, τις επαγγελματικές υπηρεσίες και την ανώτερη εκπαίδευση. Μιλώντας κανείς συνολικά για το ΑΕΠ αμελεί να διατυπώσει τον ισοπεδωτικό αντίκτυπο που έχει ο COVID-19 στον τουρισμό, τον διαμεσολαβητικό ρόλο που παίζουν οι τράπεζες στη στήριξη επιχειρήσεων ή τη διαμόρφωση της ζήτησης και της αξίας στον τομέα των ακινήτων.
Αξιοποιώντας λοιπόν την εξειδίκευση, μακρόχρονη εμπειρία και πλεονεκτική πρόσβαση που αποφέρει ο συμβουλευτικός μας ρόλος σε θέματα συναλλαγών και στρατηγικής, θελήσαμε να συνεισφέρουμε στην περαιτέρω κατανόηση της κατάστασης, διεισδύοντας σε βαθύτερο επίπεδο και μεταφέροντας τον παλμό της αγοράς (industry pulse). Πιστεύουμε πως η έξοδος από την κρίση, σε συνάρτηση με τα μέτρα που έχει λάβει ήδη η κυβέρνηση, θα εξαρτηθεί και από την εφαρμογή εξειδικευμένων μέτρων που στηρίζουν κάθε τομέα ξεχωριστά και συγκεκριμένα.
Στόχος μας είναι να προχωρήσουμε σε παρόμοιες αναλύσεις και άλλων κλάδων καίριων για την οικονομία, όπως το λιανικό εμπόριο, η ναυτιλία και η ανώτερη εκπαίδευση, καθώς και η συνεχής παρακολούθηση των εξελίξεων μέσω της επικαιροποίησης των μελετών μας.
 
Στον τομέα του Τουρισμού, αντιλαμβανόμαστε πως τα σενάρια και η ευρύτερη εικόνα που εντοπίζετε, είναι αυτή του κακού, του χειρότερου και του άσχημου. Όντως έτσι είναι η κατάσταση; Υπάρχει κάτι που να δημιουργεί κάποια αμυδρή αισιοδοξία;
 
Το πλήγμα του COVID-19 στον συγκεκριμένο τομέα είναι αναπόφευκτα μεγάλο, μιας και επηρεάζεται άμεσα από τους περιορισμούς στη διακίνηση. Οι καλύτερες προβλέψεις μιλούν για μείωση τουλάχιστον 60% σε αφίξεις και έσοδα για το 2020, ενώ οι ξενοδόχοι δεν αναμένουν επιστροφή στα επίπεδα του 2019 πριν από το 2022. Καθοριστικό ρόλο θα παίξουν τόσο οι εξελίξεις στον ιατρικό τομέα (ανάπτυξη εμβολίων, φαρμάκων, κ.λπ.) όσο και ο ρυθμός άρσης στο κλείσιμο των συνόρων και σχετικών περιορισμών.
 
Οι ενδείξεις ανά το παγκόσμιο σε σχέση με ταξίδια αναψυχής στο εξωτερικό είναι αρνητικές, με αναμενομένη στροφή, τουλάχιστον για το 2020, στον εσωτερικό τουρισμό. Μεσοπρόθεσμα αναμένεται να συνεχιστεί η εσωστρέφεια, με τάση προς κοντινούς προορισμούς, αποφυγή πολυκοσμίας και προτίμηση προορισμών με αυξημένα μέτρα υγιεινής και ασφάλειας.
 
Σημαντική κρίνεται επίσης η προετοιμασία και η ταχύτητα με την οποία οι διάφοροι παίκτες στην αγορά θα αντιδράσουν όταν θα ανοίξουν τα σύνορα και αρθούν οι περιορισμοί. Προς την κατεύθυνση αυτή φαίνεται να εργάζονται τόσο το Υφυπουργείο Τουρισμού όσο και οι ξενοδόχοι, οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία με τους μεγάλους διοργανωτές ταξιδιών του εξωτερικού και έχουν αρχίσει τον σχεδιασμό καινούργιων προϊόντων που θα ανταποκρίνονται στις καινούργιες ανάγκες της αγοράς.
Στα θετικά επίσης, η επιτυχής αντιμετώπιση και ο περιορισμός του ιού από τη χώρα μας, κάτι που δίνει τη δυνατότητα προώθησης του τουριστικού μας προϊόντος, όχι μόνο σαν ποιοτικό αλλά και ως ασφαλή προορισμό υπό τις περιστάσεις.
 
Στον τομέα των ακινήτων ποια είναι η κατάσταση που επικρατεί σήμερα και ποιος εκτιμάται πως θα είναι ο αντίκτυπος μεσοπρόθεσμα;
 
Αναπόφευκτα η πανδημία έχει επηρεάσει την αγορά των ακινήτων με  μεγαλύτερο αντίκτυπο μέχρι σήμερα την επιβράδυνση στους ρυθμούς πώλησης. Ο συνδυασμός της αβεβαιότητας, όχι μόνο στον τομέα των ακινήτων αλλά γενικά στην οικονομία, όπως επίσης και οι πρακτικές δυσκολίες, όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι υποψήφιοι αγοραστές δεν μπορούν να επισκεφθούν ακίνητα, έχουν συμβάλει σε αυτό.
 
Παρόλα αυτά πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμη και εν μέσω της πανδημίας παρατηρούνται κάποιες πωλήσεις, κυρίως σε μικρά οικιστικά ακίνητα όπως διαμερίσματα.
Όσον αφορά νέα έργα, μετά από περιοριστικά μέτρα που έχουν παρθεί από την κυβέρνηση, τα εργοτάξια έχουν παραμείνει κλειστά για ορισμένο χρονικό διάστημα. Αυτό πιθανόν να δημιουργήσει καθυστέρηση στην αποπεράτωση υφιστάμενων έργων και κατά συνέπεια καθυστέρηση στο να αρχίσουν καινούργια έργα.
 
Σε σχέση με τον αντίκτυπο μεσοπρόθεσμα, αναμένεται ότι θα είναι αρκετά αισθητός στον τομέα των ακινήτων. Ανεξάρτητα από τη διάρκεια της πανδημίας, θα χρειαστεί αρκετό χρονικό διάστημα για να ανακάμψει η αγορά. Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι ο ρυθμός της ανάκαμψης θα διαφέρει σημαντικά ανά κατηγορία ακινήτου. Για παράδειγμα, η επίδραση στα μικρά οικιστικά ακίνητα θα είναι πολύ διαφορετική από ό,τι στα εμπορικά. Και όπως πάντα στον τομέα των ακινήτων όταν υπάρχει αβεβαιότητα, ενδυναμώνεται η σημαντικότητα της τοποθεσίας του ακινήτου, με αυτά που βρίσκονται σε προνομιακές τοποθεσίες πάντα να ξεκινούν να ανακάμπτουν πρώτα.
 
Από μία πρώτη ανάγνωση της έκθεσης για τον τραπεζικό τομέα, φαίνεται πως ο πραγματικός αντίκτυπος της πανδημίας θα γίνει καλύτερα ορατός το 2021 και μετά. Πόσο επηρεάζονται οι σχεδιασμοί των τραπεζών αλλά και σε τι βαθμό ανατρέπονται οι προσπάθειες που έκαναν μετά το 2013 για βελτίωση των ισολογισμών τους;
 
Αναμφίβολα ο COVID-19 έχει επηρεάσει τον τραπεζικό τομέα, ο οποίος προσέλκυσε ιδιαίτερη παρέμβαση από τις Ρυθμιστικές Αρχές και την Κυβέρνηση μέσω συγκεκριμένων μέτρων μέχρι τώρα. Αποτελώντας τον σύνδεσμο μεταξύ δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής, οι τράπεζες είναι ουσιαστικά το μέσο μεταφοράς ρευστότητας στην πραγματική οικονομία.
 
Σύμφωνα με την έρευνα που διενήργησε η ΕΥ σχετικά με τον πιθανό αντίκτυπο του COVID-19 στον κυπριακό τραπεζικό τομέα, στην οποία κλήθηκαν να καταθέσουν τις απόψεις και προβλέψεις τους βασικά στελέχη κυπριακών τραπεζών, νέες ροές προς μη εξυπηρετούμενα δάνεια αναμένεται να παρουσιάσουν μέτρια αύξηση το 2020, με μεγαλύτερη αύξηση να ακολουθεί το 2021 μετά τη λήξη της αναστολής δόσεων για πληρωμές δανείων (moratorium). Αναμένεται ότι τα νέα μη εξυπηρετούμενα δάνεια θα προκύψουν κυρίως από χαρτοφυλάκια χονδρικού και λιανικού εμπορίου, τουριστικών δραστηριοτήτων και ανάπτυξης ακινήτων.
 
Όσον αφορά τα έσοδα, αναμένεται ότι θα έχουν πτώση λόγω του COVID-19. Τα έσοδα από προμήθειες αναμένεται να επηρεαστούν το 2020 λόγω της χαμηλής οικονομικής δραστηριότητας στην αγορά. Τα έσοδα από τόκους δεν αναμένεται να επηρεαστούν σημαντικά το 2020 παρά το moratorium, ενώ το 2021 αναμένεται πτώση λόγω των αναμενόμενων αυξημένων ροών μη εξυπηρετούμενων δάνειων.
 
Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι κύριες προτεραιότητες των τραπεζών στο παρόν στάδιο είναι η εφαρμογή της αναβολής δόσεων και η τόνωση της ρευστότητας στην αγορά. Μεσοπρόθεσμα έως μακροπρόθεσμα, οι τράπεζες αναμένεται να αναδιαμορφώσουν τα λειτουργικά τους μοντέλα, εστιάζοντας στον περιορισμό της φυσικής παρουσίας στα καταστήματα και στη βελτιστοποίηση της κοστολογικής τους δομής μέσω της συνέχισης και περαιτέρω προώθησης προγραμμάτων ψηφιακού μετασχηματισμού.
 
Είναι ήδη εμφανές από τα αποτελέσματα της έρευνας ότι υπάρχει μια θετική τάση αλλαγής της νοοτροπίας των πελατών. Τις πρώτες βδομάδες από τα μέσα του Μάρτη παρατηρήθηκε σημαντική μείωση στις επισκέψεις πελατών στα καταστήματα, ενώ η χρήση ψηφιακών μέσων για συναλλαγές και οι εγγραφές πιστωτικών καρτών διπλασιάστηκαν.
 
Γενικότερα, είναι φυσικό να επηρεαστούν από την πανδημία τα έσοδα και οι βασικοί οικονομικοί δείκτες των τραπεζών. Αυτό θα αναστείλει ως ένα βαθμό την πρόοδο που επιτεύχθηκε μετά το 2013, αλλά πιστεύω ότι είναι θέμα χρόνου η επιστροφή στα επίπεδα του 2019 και η συνέχιση της προσπάθειας. Οι προτεραιότητες που θέτουν οι τράπεζες, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα, είναι σε σωστή βάση και ήδη έχουν αρχίσει να διαφαίνονται θετικά σημάδια αλλαγής στην κουλτούρα των πελατών τους προς την ψηφιακή τραπεζική, το οποίο είναι αρκετά ενθαρρυντικό.
 
Ποια είναι η άποψή σας για την πορεία της οικονομίας γενικότερα; Εκτιμάτε κι εσείς πως θα υπάρξει μία ανάκαμψη τύπου V;
 
Εκτιμώ πως, έπειτα από την ξαφνική και βαθιά συρρίκνωση της οικονομίας, η σταδιακή επανεκκίνηση της δραστηριότητας θα σημάνει την προοδευτική ανάκαμψη της οικονομίας, η οποία δυνητικά θα προσομοιάζει με «seesaw» ή στο πιο αισιόδοξο σενάριο με «tick mark», παρά με «V». Αναμένουμε δηλαδή, με τη χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων, μία σταδιακή ανοδική πορεία η οποία θα είναι μεγαλύτερη σε διάρκεια από την κάθετη πτώση μέχρις ότου το ετήσιο ΑΕΠ να φτάσει στα επίπεδα του 2019. Η εκτίμηση αυτή βασίζεται στα μέχρι στιγμής δεδομένα που αποκλείουν τη δημιουργία και χορήγηση εμβολίου στο άμεσο μέλλον και λαμβάνουν υπόψη την επιδείνωση στους δείκτες εμπιστοσύνης καταναλωτών κι επιχειρήσεων.
 
Στην περίπτωση μιας ανάκαμψης τύπου «seesaw», η πορεία προβλέπεται ανώμαλη με ανεβοκατεβάσματα στον ρυθμό ανάπτυξης καθώς η συνολική ζήτηση παραμένει χαμηλή και η παγκόσμια αλυσίδα αξίας κλονίζεται. Στην αισιόδοξη περίπτωση ανάκαμψης τύπου «tick mark», ο ρυθμός ανάπτυξης διατηρεί θετικά πρόσημα και η οικονομία επανέρχεται σταδιακά αλλά σταθερά.
 
Η καθοριστική παρέμβαση της κυβέρνησης, με την έγκαιρη λήψη μέτρων που αποσκοπούν στην τόνωση και στήριξη επιχειρήσεων και εργαζομένων, ενδεχομένως να έχει προφυλάξει την οικονομία από μία βαθύτερη αλλά και μόνιμη συρρίκνωση. Επιπλέον, η ανάκαμψη της κυπριακής οικονομίας εξαρτάται άμεσα κι από την αποτελεσματικότητα των αποφάσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο η οποία επηρεάζει τη δανειοληπτική ικανότητα της κυβέρνησης, καθώς και την πορεία των λοιπών ευρωπαϊκών οικονομιών.
 
Η Κύπρος, με την ανοικτή της οικονομία, επηρεάζεται σημαντικά από τις διεθνείς εξελίξεις. Η μεγάλη αβεβαιότητα που επικρατεί σε παγκόσμιο επίπεδο όσον αφορά την πιθανότητα παρατεταμένης ύφεσης και το χρονοδιάγραμμα για ανακάλυψη αποτελεσματικού εμβολίου ή και θεραπείας δυσχεραίνει τις προοπτικές σε τομείς όπως ο τουρισμός, το εμπόριο και η αγορά ακινήτων. Εντούτοις, με τη σταδιακή χαλάρωση των μέτρων και την επαναλειτουργία των αεροδρομίων, ακόμα και υπό συνθήκες mass testing και contact tracing, αναμένεται η ενίσχυση της ζήτησης και η εκ νέου σταδιακή εξισορρόπηση μεταξύ ζήτησης και προσφοράς.