«Η Ελλάδα ευλογήθηκε με τη γέννηση του Ιωάννη Καποδίστρια. Όλη του η ζωή ήταν ένα στρατήγημα. Όταν έλαβε την εντολή να κυβερνήσει επιτέλεσε την αποστολή του, υπηρετώντας με τιμή την ανώτερη αξία των Ελλήνων που είναι η προάσπιση της Ελλάδος και του ελληνισμού και μας άφησε την ευθύνη για να μην χαθεί ο ευλογημένος σπόρος που έριξε», γράφει, μεταξύ άλλων, ο Γιάννης Σμαραγδής στο σκηνοθετικό σημείωμα της ταινίας «Καποδίστριας». Η επίσημη πρεμιέρα του «Καποδίστρια», ανήμερα των Χριστουγέννων, έφερε εδώ και εβδομάδες στην επικαιρότητα την προσωπικότητα και το έργο του Κερκυραίου διπλωμάτη και πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας.
Ιδίως στην Κύπρο, αναδείχθηκαν, ξανά, και οι κυπριακές ρίζες του, βάσει της καταγωγής της μητέρας του Αδαμαντίας από τη μεσαιωνική οικογένεια Γονέμη. Οπωσδήποτε, όμως, η σημασία του Ιωάννη Καποδίστρια για την Κύπρο δεν εδράζεται, μόνο, στη γενεαλογική σύνδεση. Άλλωστε, ήδη από το 1606 η οικογένεια Γονέμη ήταν εγγεγραμμένη στο «Libro d’ Oro» της Κέρκυρας. Εδράζεται, κυρίως, στο γεγονός πως ο Καποδίστριας ήταν ο πρώτος, που έθεσε επίσημα την Κύπρο, εντός των δικαιωματικών ορίων της Ελλάδας.
Υπενθυμίζεται πως, μετά το μακελειό του Ιουλίου του 1821, εκατοντάδες Κύπριοι μετέβησαν στην Ελλάδα, πολέμησαν και θυσίασαν περιουσίες. Ορισμένοι κατέφυγαν καταρχάς στην Ευρώπη, αναζητώντας υποστήριξη για την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Όπως τονίστηκε στη γνωστή, υπογεγραμμένη από 18 Κύπριους φυγάδες, Διακήρυξη της 6ης Δεκεμβρίου 1821, η διολίσθηση της τυραννικής διοίκησης των Τούρκων σε ληστεία και, ιδίως, οι σφαγές, οι εξανδραποδισμοί και τα άλλα τραγικά και αποτρόπαια του Ιουλίου απονομιμοποίησαν πλήρως την οθωμανική διοίκηση. Η διατύπωση προβάλλει, επίσης τον αυτοπροσδιορισμό των χριστιανών της Κύπρου ως Ελλήνων και τη σύνδεση της μοίρας του νησιού με εκείνην των υπόλοιπων ελληνικών περιοχών. «Συμφώνως με τους λοιπούς αδελφούς ημών Έλληνας θέλομεν προσπαθήσει την Ελευθερίαν της ειρηνικής ημών, πάλαι μεν μακαρίας, ήδη δε τρισαθλίας Νήσου Κύπρου», επισημάνθηκε εμφαντικά.
Το ιουλιανό αιματοκύλισμα και η συμβολή των Κυπρίων στην Ελληνική Επανάσταση προσέφεραν στον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια το έρεισμα, ώστε, στα 1827-1828, να περιλάβει στα δικαιωματικά όρια της Ελλάδας και του υπό διαμόρφωση ελληνικού κράτους και την Κύπρο.
Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριο του 1827, ευρισκόμενος ακόμη στην Ευρώπη, ο Καποδίστριας κλήθηκε εγγράφως από τον Βρετανό Υφυπουργό Άμυνας και Αποικιών Robert Wilmot-Horton, να προσδιορίσει την Ελλάδα και τα όριά της.
Απαντώντας, ο Καποδίστριας εξήγησε πως το ελληνικό έθνος συνίστατο από τους ανθρώπους, οι οποίοι μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης διατήρησαν την Ορθόδοξη πίστη και τη γλώσσα των πατέρων τους, σε όποιο μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αν κατοικούσαν. Γλώσσα και θρήσκευμα θεμελίωναν δικαιώματα συμπερίληψης στα όρια της Ελλάδας, τα οποία δεν κατόρθωσαν να παραγράψουν ούτε ο χρόνος, ούτε οι συμφορές, ούτε οι κατακτήσεις. Τα δικαιώματα αυτά ενισχύθηκαν από το αίμα, το οποίο είχε χυθεί στις σφαγές της Κύπρου, της Χίου, της Κρήτης, των Κυδωνιών, των Ψαρών και του Μεσολογγίου καθώς και στις πολυάριθμες ναυμαχίες και πεζομαχίες, στις οποίες δοξάσθηκε το ελληνικό έθνος. Συνεπώς, η διεκδίκηση των περιοχών, οι οποίες διατήρησαν ελληνική τη γλώσσα και ορθόδοξο χριστιανικό το θρήσκευμα και, επιπλέον, είχαν πληρώσει βαρύ φόρο αίματος, συνιστούσε «χρέος ιερόν και απαραβίαστον».
Ακολούθως, ο Καποδίστριας προέβαλε ευφυώς και τις ευθύνες των Μεγάλων Δυνάμεων, τονίζοντας τους συλλογισμούς και τα αισθήματα που θα δημιουργούσε στους αλυτρώτους η εγκατάλειψή τους υπό τον μωαμεθανικό ζυγό.
Κατά το τελευταίο τετράμηνο του 1828 πραγματοποιήθηκε, στον Πόρο, Πρεσβευτική Διάσκεψη με αντικείμενο τον καθορισμό των συνόρων του ελληνικού κράτους. Σύμφωνα με τις οδηγίες, τα σύνορα έπρεπε να περιλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού που είχε πολεμήσει εναντίον της Πύλης, να καθορίζονται σαφώς και να προστατεύονται εύκολα. Στις οδηγίες προτάθηκαν τέσσερις εναλλακτικές εκδοχές (από γραμμή Παγασητικού-Αχελώου έως γραμμή Ισθμού).
Σε ρηματική δήλωσή του, ο Καποδίστριας, περιέλαβε, καταρχάς, στα δικαιωματικά σύνορα της Ελλάδας όλα τα εδάφη όπου υπήρξε έστω κάποια εμβρυακή επαναστατική ανάφλεξη. Ειδικά για τα νησιά, τόνισε πως ιστορία και μνημεία συνηγορούσαν πως και η Κύπρος, και η Ρόδος και πολλά άλλα ήταν «αποσπάσματα» της Ελλάδας. Ωστόσο, η ανάλυση της φυσιογνωμίας συγκεκριμένων περιοχών, στο ίδιο κείμενο, μαρτυρεί πως η αναφορά στην Κύπρο ήταν, ουσιαστικά, φιλολογική. Ο Καποδίστριας προέβαλε τις μέγιστες εδαφικές διεκδικήσεις, αλλά κατανοούσε πως, βάσει των γεωπολιτικών δεδομένων, έπρεπε να συμβιβαστεί με πολύ λιγότερα.
Με τις συνθήκες των ετών 1830-1832 η Κύπρος παρέμεινε υπόδουλη, όπως και πολλές άλλες περιοχές με πολλαπλή προσφορά στον Αγώνα. Το ανεξάρτητο Βασίλειο της Ελλάδας οριζόταν στα βόρεια από τη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού, περιλαμβάνοντας την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, τη Στερεά Ελλάδα, την Εύβοια, τις Σποράδες και τις Κυκλάδες.
Η αδυναμία άμεσης προσάρτησης ήταν κατανοητή και από τους πλείστους Κυπρίους. Έτσι, όσοι κατέφυγαν στην Ελλάδα ζητούσαν, έστω, αποζημίωση έναντι των επαναστατικών θυσιών και αποκατάσταση σε θέσεις ανάλογες της προσφοράς και των προσόντων τους.
Βεβαίως, ήταν εξαρχής κοινή η πεποίθηση πως το κράτος του 1832 αποτελούσε μόνο τον πυρήνα, ο οποίος σταδιακά θα ενσωμάτωνε όλα τα αλύτρωτα μέρη.
Κατά τους πολέμους της Ελλάδας που ακολούθησαν, για την ενσωμάτωση και προάσπιση εδαφών, οι Κύπριοι εξακολούθησαν να δίνουν ποικιλοτρόπως το παρών, ελπίζοντας και στη δική τους εθνική αποκατάσταση. Μαρτυρημένα, σε αυτό συνέβαλαν τόσο το πρότυπο του 1821 όσο και η διατύπωση, διεθνώς, των ιστορικών δικαίων των Ελλήνων Κυπρίων από τον Καποδίστρια. Άλλωστε, ακόμα και κατά τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, οι καποδιστριακές διεκδικήσεις και η σχετική επιχειρηματολογία αποτελούσαν σημεία αναφοράς σε διαφωτιστικά κείμενα και ομιλίες με ζητούμενο την Ένωση.
Η Ένωση ως όραμα συνεθλίβη, αλλά, το 1980 πια, η ιστορικότητα του κυπριακού ελληνισμού και η ενότητα του ελληνισμού ως πολιτισμικού συνόλου προβλήθηκαν και από τον Οδυσσέα Ελύτη, σε ομιλία του στην Κύπρο, όπου και τονίστηκε η επαλήθευση, στο νησί, της προσωπικής ταυτότητας ως μέλους μια κοινότητας, η οποία ως γένος «επέτυχε πάντοτε, κάτω από ποικίλες περιστάσεις, δραματικές, εξοντωτικές κάποτε».
Οπωσδήποτε, η επιτυχία αυτή πιστώνεται και στους αγώνες του Καποδίστρια για τη διεθνή προβολή των δικαιωμάτων των ελληνικών τόπων και τη δημιουργία αξιοσέβαστου, ευνομούμενου κράτους. Εξάλλου, ανεξαρτήτως αξιολόγησης της ταινίας του Σμαραγδή και της πολιτικής του Καποδίστρια ουδείς αμφισβητεί πως ο τελευταίος υπηρέτησε έντιμα «την ανώτερη αξία των Ελλήνων που είναι η προάσπιση της Ελλάδος και του ελληνισμού».
Δρ Ιστορίας Α.Π.Θ.
*Το άρθρο βασίστηκε σε εισήγηση, στο πλαίσιο επιστημονικής ημερίδας, με θέμα «1825-2025: Μία κριτική εξέταση των διαχρονικών προτάσεων ενσωμάτωσης της Κύπρου στην Ελλάδα» (Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών & Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος, 18.10.2025). Βλ. τις εργασίες της ημερίδας στο κανάλι του Π.Ν.Π.: https://www.youtube.com/watch?v=c5-OcJkN3xE
