Οι ιστορίες που αφηγείται ο γνωστός χαράκτης, σ’ ένα δίτομο έργο, μοιάζουν με τα παραμύθια που χαράσσει: Είναι κι αυτές γεμάτες πόνο, χαρές και βάσανα, αλλά και πολλή αγάπη για την τέχνη, τον τόπο του και τους ανθρώπους.
«Να τα γράψεις τούτα!», «πρέπει να γράψεις τούντες ιστορίες!», «γράψε τα!». Ο Χαμπής Τσαγγάρης άκουσε πολλές φορές τους φίλους του να τον προτρέπουν να συγκεντρώσει σε ένα βιβλίο τις ιστορίες της ζωής του και πάντα απαντούσε: «Εν έχω ώραν. Προτιμώ να χαράσσω». Μέχρι που κάποια στιγμή άκουσε τις προτροπές των φίλων του και ένιωσε την ανάγκη να αφήσει μια γραπτή μαρτυρία της αλήθειας του για γεγονότα που έζησε. Πολλά από αυτά που εξιστορεί με το δικό του ξεχωριστό ύφος συνδέονται με την ιστορία του τόπου μας. Είναι μια υπενθύμιση μιας άλλης Κύπρου που μας κάνει περήφανους. Πίσω από τις γραμμές του δίτομου έργου του, ανακαλύπτεις έναν άνθρωπο αυθεντικό που αγαπά και πονά τον τόπο του και τον πολιτισμό. Ο Χαμπής Τσαγγάρης έμαθε σε εκατοντάδες φιλότεχνους τι είναι η χαρακτική μέσα από δωρεάν μαθήματα. Παράλληλα δημιούργησε από το μηδέν και με πολύ κόπο δυο μουσεία χαρακτικής, ένα στα Πλατανίστεια και ένα στη Λευκωσία. Γράφει στην κυπριακή διάλεκτο, όχι γιατί δεν ξέρει καλά ελληνικά αλλά από πεποίθηση. Ξεχωρίζουμε μερικά μόνο αποσπάσματα από το δίτομο έργο του «Χαμπής ο χαράκτης, παιξίμια, όραμαν, εμπόδια τζαι τύχη», με τη ρέουσα, καλοδουλεμένη γλώσσα που χρησιμοποιεί και στα γραπτά του. Ταξιδεύουμε μαζί του στην Κοντέα, την Αμμόχωστο, τη Μόσχα, τα Πλατανίστεια, την Χώραν και γνωρίζουμε πολλούς αυθεντικούς ανθρώπους με ήθος και μια σπάνια ποιότητα, οι οποίοι επηρέασαν τη ζωή και τη σκέψη του.
1992, ΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΛΕΜΕΣΟΥ. Πριν λλίον τζιαιρόν, σε μιαν τάξην που ’καμνα αναπλήρωσην νιου συναδέλφου, ένας μαθητής ερώτησεν με: Μα κύριε είσαι χωρκάτης;». Αν χωρκάτης εν όπκοιος λαλεί κυπριακά, όπκοιος συντυχάννει την γλώσσαν πο ’μαθεν που μιτσής τζαι πό ’σει ρίζες αρχαίας ελληνικής, δηλώννω αμετανόητος χωρκάτης. Τζαι χωρκάτικα εννά σας μιλήσω σήμερα, γιατί νομίζω ταιρκάζει με το θέμαν της συνάντησής μας. Μιλούμεν για το φυσικό περιβάλλον τζαι την καταστροφήν του τζι έχουμεν στην Κύπρον μιαν διάλεκτον πον’ εις την ίδιαν μοίραν». Ποττέ μου δεν αντιπαράθεσα την κυπριακήν διάλεκτον με την ελληνική γλώσσαν, γιατί απλά η διάλεκτος μας εν κομμάτιν της ελληνικής γλώσσας.
ΕΓΕΝΝΗΘΗΚΑ ΤΟ 1947 Σ’ ΕΝΑΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΟΜΟΡΦΚΙΑΣ ΤΖΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, στο χωρκόν Κοντέα της Επαρχίας Αμμοχώστου. Τότε η Κύπρος ήταν αποικία τους Εγγλέζους. Την ομορφκιάν της η Κοντέα εκράτησε την ως το 1974 που ’πουκουπιστήκαν ούλλα, με το πραξικόπημαν της ελληνικής Χούντας, της ΕΟΚΑ Β΄ τζαι την εισβολήν τζαι κατοχήν ’που την Τουρκίαν. Εχτός που τες φυσικές ομορφκιές, ήταν τζαι η ομορφκιά που της εδιούσαν οι κάτοικοι με τες πράξεις τζαι τα έργα τους. [….] Θυμούμαι το χωρκόν μου χωσμένον μεσ’ τα περβόλια με τες λεμονιές, πορτοκκαλλιές, κρέιπφρουτ, ελλιές, συτζιές, βαβατσινιές τζαι πάσα λοής άλλα δεντρά τζαι πολλά αμπέλια.
ΠΟΥ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΟΥ, Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΧΩΡΙΣΜΕΝΗ ΣΕ ΑΡΙΣΤΕΡΟΥΣ ΤΖΑΙ ΔΕΞΙΟΥΣ τζαι είσεν τζαι τους Εγγλέζους που πάνω, να την ξιζουμίζουν τζαι να την πατούν μεσ’ τον λαιμόν. Στα πρώτα μου παιδικά χρόνια, οι Εγγλέζοι εκουρτίσαν Ελληνοκύπριους τζαι Τουρκοκύπριους τον έναν εναντίον του άλλου, εκατασφάχτην ο λαός της Κύπρου τζαι οι ίδιοι εκάτσαν βασιλιάες στες κυρίαρχες (σε εισαγωγικά ή χωρίς εισαγωγικά) βάσεις τους που μας επιβάλαν.
ΣΤΟΝ ΣΥΛΛΟΓΟΝ ΤΟΥΣ ΔΕΞΙΟΥΣ ΤΟΥ ΧΩΡΚΟΥ ΜΟΥ, ΕΜΑΘΑΝ ΜΕ ΠΟΥ ΜΙΤΣΗΝ ΟΤΙ ΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΧΩΡΚΑΝΟΙ ΜΟΥ ’εννεν καλοί τζαι ότι έν θέλουν το καλόν της Κύπρου! Ύστερα που «εμετακόμισα» στους αριστερούς εγνώρισα πολλά καλά πλάσματα που μ’ εβοηθήσαν ουσιαστικά να γινώ τζείνον που ήθελα στη ζωήν μου! Πάντα είχα τζαι έχω φίλους, χωρίς να μ’ ενδιαφέρει το χρώμαν τους, αννέν αριστεροί, δεξιοί ή κεντρώοι. Αρέσκουν μου το ίδιον τζαι της Ανατολής τζαι της Δύσης τα πλάσματα.
ΕΜΕΙΣ ΤΑ ΚΟΠΕΛΛΟΥΔΚΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΚΑΡΟΥΣ ΤΖΑΙ ΤΟΥ ΑΝΤΡΙΚΚΗ, ΗΜΑΣΤΙΝ ΤΟΥ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟΥ, εκρασούσαμεν τζι εγυρίζαμεν εξαπτέρυα στην εκκλησιάν, ήμαστιν λυκόπουλλα τζαι πρόσκοποι, εκουλλιάζαμεν μεσ’ τον σύλλογον τους δεξιούς, στου κουτσο-Χαμπή του μουχτάρη. […] Η μετακόμιση μου ’που τον καφενέν των εθνικόφρονων σωματείων στον καφενέν των λαϊκών οργανώσεων της Κοντέας ήταν τζαι φυσιολογική τζαι ομαλή. Ο τζύρης μου έν αντέδρασεν καθόλου τζαι, πολλά παραπάνω, έν μου απαγόρευσεν να πηαίννω στον σύλλογον τους αριστερούς. Άρεσεν μου πολλά ’που την πρώτην φοράν που επήα. Είσεν έναν μιάλον τραπέζιν με εφημερίδες τζαι περιοδικά. Τζείνον που μ’ ενθουσίασεν στον σύλλογον τους αριστερούς, ήταν η πλούσια βιβλιοθήκη! Τα παραπάνω βιβλία ήταν για την Ελλάδαν τζαι τους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821: «Κολοκοτρώνης», «Καραϊσκάκης», «Η έξωση του Όθωνα» κ.λπ.
Η ΦΤΩΣΕΙΑ ΗΤΑΝ ΠΟΛΛΗ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ. Παρά τους Εγγλέζους τζαι την φτώσειαν, όμως, ήταν πολλές οι χαρές του χωρκού. Ελευθερία σε φυσικόν περιβάλλον. Έναν παξίμιν η ζωή μας. Επαίζαμεν, επαίζαμεν, επαίζαμεν.
Η ΜΙΑΛΗ ΜΟΥ ΤΥΧΗ ΣΤΗΝ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΝ ΜΟΥ ΠΟΡΕΙΑΝ ΗΡΤΕΝ ΠΟΥ ΤΑ ΕΝΤΕΛΩΣ ΠΡΩΤΑ ΜΟΥ ΒΗΜΑΤΑ, με την γνωριμίαν μου με τον Α. Τάσσον, την πρόσκλησην του να πάω κοντά του στην Αθήναν τζαι τα όσα μου έμαθεν στο εργαστήριν του. Άλλαξεν μου την ζωήν τζι έδωκεν της νόημαν! [….] Ο Τάσσος τζι η συντρόφισσα της ζωής του Λουκία Μαγγιώρου, ζωγράφος τζαι χαράκτρια, εδεχτήκαν με τζι είχαν με σαν γιον τους. Που τα μονοπατούδκια που παρπάτουν στην Κύπρον, ο Τάσσος άννοιξεν για μέναν μιαν λεωφόρον, έδειξεν μου πως να την παρπατήσω τζ εμπιστεύτηκεν με. Ήταν για μένα μιάλη τιμή, που εγέννησεν μέσα μου τζαι χρέος μιας ζωής προς τον δάσκαλον μου. Τζαι τούτον κάμνω. Στα Πλατανίσκια, ’που το 1995, κάθε Αύγουστον, εξεκίνησα να λειτουργώ δωρεάν Σχολήν Χαρακτικής στην μνήμην του Α. Τάσσου. Εφκήκεν τζι έξω η Σχολή τζι εταξίδεψεν στην Κύπρον σε πόλεις τζαι χωρκά, τζι επρόσφερεν δωρεάν μαθήματα, μνημονεύκοντας τον Τάσσον στον οποίον η Κύπρος χρωστά ευγνωμοσύνην.
ΕΜΕΙΣ ΠΟΥ ΥΠΗΡΕΤΟΥΣΑΜΕΝ, ΩΣ ΤΟ ΚΑΛΟΤΖΑΙΡΙΝ ΤΟΥ 1968, ΤΗΝ ΘΗΤΕΙΑΝ ΜΑΣ στην Εθνοφρουράν, ενιώσαμεν την δικτατορίαν στην Ελλάδαν με την φασιστικήν συμπεριφορά των νέων στρατιωτικών που μας επέψαν. [….] Άμαν εφτάσαμεν στην Χώραν, με τις εντολές του τέρατος του Δεύτερου Επιτελικού Γραείου, το Land Rover επήεν ίσια στο Ψυχιατρείον Αθαλάσσας! Οδήγησεν με ίσια στο Γραφείον του Διευθυντή του Ψυχιατρείου. [….] Εζύασεν με για νούσιμον ο διευθυντής τζαι είπεν του αξιωματικού: «Δεν μπορών να τον παραλάβω. Πρέπει πρώτα να περάσει από την ψυχιατρική πτέρυγα του Νοσοκομείου Λευκωσίας και να κριθεί αναγκαίο, να τον στείλουν εδώ. [….] Στην ψυχιατρική πτέρυγα του Νοσοκομείου ερώταν ο γιατρός, απάντουν εγιώ. Θέμαν οι «αϋπνίες» μου. Στο τέλος έδωκεν μου κάτι χάππια τζι είπεν μου να τα πκιω τζαι να του πω, σε επόμενην συνάντησην, αν μου ’κάμαν καλόν. Έπκιασα τα τζι επήα στο αεροδρόμιον της Τύμπου, επέταξα τα μεσ’ στην βαλιτσούαν μου τζαι το στόμαν μου ’εν τα είδεν ποττέ του.
ΕΜΠΗΚΑ ΣΤΟ «ΣΟΥΡΙΚΩΒ» ΝΑ ΣΠΟΥΔΑΣΩ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΗΝ ΤΟΥ 1976. Έκρουζα να σπουδάσω που τον τζαιρόν πού ’μουν στο Γυμνάσιον του Βαρωσιού (1960-1966). Επετάχτηκαν αμέτρητα εμπόδια που φαίνονταν αδύνατον να ξεπεραστούν, τζαι επέτουν ’που την χαράν μου άμαν τα κατάφερα. Εσπούδασα Γραφικές Τέχνες, που επεριλαμβάναν, μεταξύ άλλων: Σχέδιον, ζωγραφικήν, χαρακτικήν, αφίσαν, εικονογράφησην βιβλίων, τυπογραφίαν, δημιουργίαν πινάκων, ιστορίαν της τέχνης τζαι καμπόσα άλλα.
Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΤΖΙ ΕΝ ΠΑΝΤΑ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟΝ ΤΖΑΙ ΣΤΗΝ ΚΑΡΚΙΑΝ ΜΟΥ. Στα δέκα χρόνια πού ’μουν στα ξένα, τα παραπάνω χαρακτικά μου ήταν για την Κύπρον. ’Που την θυσίαν του Αυξεντίου, στην προσφυγιάν, η Κύπρος μετά την ανεξαρτησίαν, Προσφυγικά, εν ’που τες σειρές χαρακτικών της Μόσχας. Στην χαρακτικήν μου σύνθεσιν έξι μέτρων τζαι με τίτλον Η Κύπρος μετά την Αναξαρτησίαν, εκατάγραψα την ταραγμένην δεκατετράχονην ζωήν της Κυπριακής Δημοκρατίας ’που το 1960 ως το 1974. [….] Το κακόν του 1974 ακόμα ζούμεν το τζαι, όσοι εμείναμεν ζωντανοί, συνεχίζουμεν να υποφέρουμεν. Την διαμαρτυρίαν τζαι τον πόνον μου έδειξα τα σε πολλά χαρακτικά μου, τζαι στην διάρκεια πολλών χρόνων.
ΚΟΝΤΑ ΣΕ ΟΥΛΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΞΕΝΟΥΣ ΠΟΥ ’ΒΡΑ ΣΤΑ ΠΛΑΤΑΝΙΣΚΙΑ, κάποτε ήρτεν μια ξένη τζι έσσω μου, μια Γαλλίδα. Τζι ύστερα ’που λλόου της ήρταν στο μιτσίν μας χωρκόν τζι άλλοι ξένοι. ’Που τες Φιλιππίνες, την Ρουμανίαν, την Γερμανίαν τζαι ’που αλλού. Ξεχωριστή περίπτωση η Γαλλίδα. [….] Τέλεια νοικοτζυρά τζαι κηπουρός, η Helene, με τον καττόκοσμον της. Με το πέρασμαν των χρόνων τζαι με τα ταξίδκια μου μιτά της στην Γαλλίαν έμαθα παραπάνω για τον κόσμον της χαρακτικής τζι επλουσιέψαμεν ουσιαστικά την συλλογήν έργων του Μουσείου Χαρακτικής στα Πλατανίσκια. Η ίδια εμπήκεν βαθκιά στα πράματα, εσυστάρισεν το Μουσείον τζι εγίνην καλή γνώστρια της χαρακτικής ιστορίας μέσα ’που τα έργα της συλλογής μας. Εν μοναδική η συμβολή της στον εμπλουτισμόν της συλλογής του Μουσείου, στην αρχειοθέτησην των έργων τζαι στην λειτουργίαν του.
2018 – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΑΣ. «Προς Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Νίκο Αναστασιάδη. Δεν ξέρω αν γνωρίζεις –αν δεν γνωρίζεις μάθε– οι άνθρωποί σας στη Λεμεσό και στην Πλατανίστεια μετατρέπονται σε νεκροθάφτες του Πολιτισμού. [….] Η Σχολή Χαμπή έδωσε αξία σε ένα άσημο τουρκοκυπριακό χωριό, που λέγεται Πλατανίστεια. Η αχορταγία του μουχτάρη και της συζύγου του αποτέλεσε και αποτελεί έρεισμα για κάθε παρανομία και απύθμενο μίσος ώστε να διαλύσει τη Σχολή και το θεάρεστο έργο του Χαμπή. […] Αναμένω την άμεση παρέμβαση σας για να τερματιστεί αυτό το αίσχος».
ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΝ «ΤΟ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΝ ΤΗΣ ΒΕΝΕΔΙΑΣ» ΠΟΥ ΕΥΤΥΧΗΣΑ να εικονογραφήσω μνημονεύκοντας τον Κώσταν Προυσή, επαίξαν το σε πολλές σκηνές Θεάτρων, τζι είσεν πολλήν επιτυχίαν. Στον ΘΟΚ ευτύχησα τζι έκαμα τα σκηνικά τζαι τα κοστούμια.
ΠΟΥ ΤΟΝ ΜΑΗΝ ΤΟΥ 2020, ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΧΑΜΠΗ στην Λευκωσίαν μπαίνει στην κανονική του προγραμματισμένην λειτουργίαν. Εκπαιδευτικός ο στόχος μας, με μόνιμες ετήσιες εκθέσεις, εναλασσόμενες θεματικές εκθέσεις, τιμητικές εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα τζ εργαστήρια χαρακτικής για μιτσούς τζαι μιάλους.
Κεντρική φωτο: Ο χαράκτης με τα παιδιά του Αντρέα και Γιώργο.
*Το δίτομο έργο «Χαμπής ο Χαράκτης», είναι διαθέσιμο στα βιβλιοπωλεία Σολώνειον και Πάργα στη Λευκωσία, στο βιβλιοπωλείο Κυριάκου στη Λεμεσό και στο Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή στη Λευκωσία.
maria.panayiotou@phileleftheros.com
Ελεύθερα, 16.1.2022.
