Μεταίχμιο τιτλοφορείται η τελευταία ποιητική συλλογή της Ελλαδίτισας Βικτώριας Καπλάνη, η οποία θα είναι αυτές τις μέρες στην Κύπρο, με αφορμή λογοτεχνική ημερίδα. Με την ευκαιρία μιλήσαμε μαζί της για ποίηση, αλλά και για κοινωνικά, εκπαιδευτικά και υπαρξιακά ζητήματα.

– Στην τελευταία σας ποιητική συλλογή που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο “Μεταίχμιο”, διαφαίνεται ένα αίσθημα απαισιοδοξίας. Πώς το εξηγείτε; Απαισιοδοξία δε θα το χαρακτήριζα. Διαφαίνεται η αγωνία για το πού ακριβώς οδηγούμαστε ως κοινωνία, ως ανθρωπότητα, τώρα που έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή, αλλά και η έγνοια για το πώς ο καθένας από μας ως μονάδα διαχειρίζεται τις απώλειες του οικείου κόσμου, τον χρόνο που μετράει αντίστροφα κάθε μέρα, την αγωνία του αγνώστου και την αναγκαία για την εξέλιξή μας πρόκληση εσωτερικών μετατοπίσεων και αλλαγών.

– Το μεταίχμιο (ως όρος) σηματοδοτεί ένα τέλος ή μια αρχή; Το μεταίχμιο δείχνει πώς συνυπάρχει το τέλος με την αρχή, το γνωστό με το άγνωστο, ένα ιδεατό μετακινούμενο σημείο στο οποίο διαρκώς επιχειρείς να ισορροπείς και να κινείσαι.

– Και το δικό σας μεταίχμιο; Το μετέωρο βήμα από την αναβλητικότητα στη δράση, λίγο πριν να ξεκινήσει το επόμενο άγνωστο ταξίδι.

– Λέτε πως κάποτε «οι άνθρωποι κλείνουν της ζωής τους / τα μισογραμμένα κεφάλαια και αλλάζουν ρότα». Οι άνθρωποι αναλώνουμε μεγάλο μέρος του επίγειου βίου μας, κυνηγώντας πολλές φορές εμμονικά αυτό που νομίζουμε ότι είναι ο δρόμος της προσωπικής μας ευτυχίας κι ολοκλήρωσης. Όμως το παιδικό και νεανικό σενάριο χρειάζεται επανεξέταση και αναθεώρηση, ειδικά όταν αποδεχτούμε ότι ο κόσμος δεν γυρίζει γύρω από τις επιθυμίες και τα προσωπικά μας όνειρα! Τότε χρειάζεται να βρούμε το θάρρος ν’ αλλάξουμε ρότα, να δούμε πώς αλλιώς μπορούμε με όλες τις εμπειρίες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες μας να παίξουμε υπεύθυνα και με όλο μας το μεράκι ο καθένας το δικό του ρόλο στη μεγάλη παράσταση της ζωής.

– Μία έκδοση στην οποία συμμετείχατε ως εκπαιδευτικός έχει τίτλο «Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο». Πώς διαβάζεται η λογοτεχνία στα σχολεία το 2021, μια εποχή εικόνας, ταχύτητας, κωδικοποιημένης επικοινωνίας και viral; Η Ομάδα Έρευνας για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας ξεκίνησε το 1994 ως μια δονκιχωτική προσπάθεια δημιουργικής παρέμβασης στη διδακτική της λογοτεχνίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, βασισμένη στις πολιτισμικές σπουδές και στην κριτική παιδαγωγική. Οι προτάσεις της ομάδας για ένα ανοιχτό πρόγραμμα διδασκαλίας της λογοτεχνίας που εμπλέκει δημιουργικά τον μαθητή και το δάσκαλο στην περιπέτεια της ανάγνωσης αντιμετωπίστηκαν αρχικά με έκπληξη, δυσπιστία και καχυποψία, θεωρήθηκαν ανεφάρμοστες και ανεδαφικές, ενώ τώρα έχουν μεγάλη διάδοση, ανανεώνονται και εφαρμόζονται με παραλλαγές από πολλούς εκπαιδευτικούς. Οι δυνατότητες του διαδικτύου υπάρχει μέριμνα να αξιοποιούνται και τα πολιτισμικά προϊόντα της τεχνολογίας να μελετώνται κριτικά και ν’ αξιοποιούνται στη διδακτική πρακτική. Βέβαια, είμαστε ακόμη στην αρχή του δρόμου. Χρειαζόμαστε πιο ανοικτά και ευέλικτα προγράμματα σπουδών, καλύτερη οργάνωση και εμπνευσμένους δασκάλους, που, παράλληλα με την παιδαγωγική και διδακτική τους επάρκεια, να είναι και αναγνώστες της λογοτεχνίας. Δεν αρκούν μόνο οι γνώσεις και οι διδακτικές τεχνικές. Αν δεν αγαπάς αυτό που διδάσκεις, αν δεν έχει σημαίνοντα ρόλο στη δική σου ζωή, τότε τα αποτελέσματα είναι πενιχρά και περιορισμένα.

– Ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης και ειδικά της ποίησης σε μια εποχή σαν αυτή που ζούμε; Η τέχνη πάντα μας κρατά σε εγρήγορση. Αντιστρατεύεται τη λήθη του αληθινού μας προσώπου. Η ποίηση είναι η γλώσσα με την οποία μας μιλά το «δαιμόνιο» μέσα μας, το οποίο έχει τη σοφία και τη διάκριση να παρατηρεί τη διάδραση του εσωτερικού με τον εξωτερικό κόσμο, την όποια συμμετοχή μας στα δρώμενα της πραγματικότητας, τη σχέση μας με τους άλλους και να μας υπενθυμίζει σε ποιο σταθμό του ταξιδιού μας βρισκόμαστε. Στην εποχή μας, η αφθονία καλλιτεχνικών δημιουργημάτων αναπόφευκτα δυσχεραίνει τη δυνατότητα πρόσληψης όλων αυτών των έργων, ενώ παράλληλα καλλιεργείται και μια καταναλωτική στάση απέναντι σ’ αυτά, η οποία, αν δεν συνειδητοποιηθεί, αποδυναμώνει τη δραστική τους λειτουργία.

– Παρακολουθείτε την πνευματική ζωή στην Κύπρο; Πώς την κρίνετε; Η γνώση μου για τη σύγχρονη  πνευματική ζωή στην Κύπρο περιορίζεται στην ποίηση. Η Κύπρος είχε και έχει σπουδαίους ποιητές. Η πρώτη γνωριμία μου με τη νεότερη κυπριακή ποίηση έγινε την περίοδο των φοιτητικών μου χρόνων, το 1982, σε μια διήμερη ποιητική συνάντηση στη Θεσσαλονίκη, στην οποία πήραν μέρος 14 Κύπριοι ποιητές που πρωτοεμφανίστηκαν με βιβλίο τους στα χρόνια 1960-1980. Ο απόηχος αυτής της εκδήλωσης παραμένει ακόμη ζωντανός μέσα μου. Μετά υπήρξε μια μεγάλη παύση. Από το ξεκίνημα του 21ου αιώνα κάτι θαρρείς άρχισε ν’ αλλάζει. Αρκετοί Κύπριοι ποιητές εξέδιδαν τα βιβλία τους σε ελληνικούς εκδοτικούς οίκους, δημοσίευαν συχνότερα κείμενά τους σε ελληνικά περιοδικά, επομένως οι αφορμές να τους γνωρίσουμε ήταν περισσότερες. Το διαδίκτυο σαφέστατα έπαιξε το ρόλο του, οι εκδηλώσεις της Εταιρείας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου μας έδωσαν την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με σημαντικούς ποιητές της σύγχρονης Κύπρου. Στη Θεσσαλονίκη, άλλωστε, ζει και ο καλύτερος πρεσβευτής της κυπριακής λογοτεχνίας, ο ποιητής Αντρέας Καρακόκκινος. Στο blog του Ποιητικοί Διάλογοι ανθολογεί και παρουσιάζει Κύπριους ποιητές και φροντίζει να οργανώνονται εκδηλώσεις για την κυπριακή λογοτεχνία. 

– Στην Ημερίδα θα μιλήσετε για το ρόλο του τραγουδιού και της ποίησης στο λογοτεχνικό έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη. Αν και όχι απόλυτα σχετικό, θα ήθελα να σας ρωτήσω: Η μελοποίηση ποιημάτων ενισχύει τον ποιητικό λόγο ή οδηγεί σε εκλαΐκευση που δεν ταιριάζει πάντα στον ποιητικό λόγο; Η μελοποίηση είναι μία ανάγνωση του ποιήματος, μια ερμηνευτική στάση απέναντι στο ποίημα. Κάποιες φορές η συνομιλία του συνθέτη με τον ποιητή είναι εκλεκτική και ιδιαίτερα δραστική. Ο συνθέτης τότε απελευθερώνει τον εσωτερικό ρυθμό του ποιήματος, αναδεικνύονται οι αποχρώσεις και τα αρώματα των λέξεων και κατακλύζουν τις αισθήσεις και τη σκέψη του ακροατή-αναγνώστη. Ακόμη ένας εμπνευσμένος συνθέτης μπορεί ν’ αναδείξει λανθάνουσες δυνάμεις του ποιήματος και να διευρύνει τις δυνατότητες της πρόσληψης του. Άλλοτε όμως η μελοποίηση ενός ποιήματος γίνεται σχεδόν ερήμην του κειμένου και το αποτέλεσμα είναι ένα αυτόνομο τραγούδι, που μοιάζει να μην επικοινωνεί με το ποίημα. Στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 η μελοποιημένη ποίηση έκανε γνωστό το έργο πολλών ποιητών του μοντερνισμού, αρκετές φορές εκλαϊκεύοντάς το, ωστόσο η δυνατότητα που έδωσε σε μεγάλο μέρος του κοινού να έχει μια πρώτη επαφή, έστω περιορισμένη ίσως και περιοριστική, με το ποιητικό έργο δεν είναι αμελητέα και ευκαταφρόνητη. Άνοιξε ένα δρόμο και ήταν πλέον προσωπική επιλογή του καθενός να επιδιώξει μια πιο βαθιά σχέση με την ποίηση. 

– Πώς βλέπετε την επόμενη μέρα μετά την πανδημία; Θα βρεθούμε σε ένα καλύτερο ή χειρότερο κόσμο; Το πρώτο ερωτηματικό είναι πότε ξημερώνει αυτή η επόμενη μέρα. Οι κλιματικές αλλαγές και η εμφάνιση πρωτόγνωρων κινδύνων και άγνωστων απειλών δε μας επιτρέπουν τον εφησυχασμό. Η πανδημία έχει ήδη προκαλέσει πολλές ανατροπές σε όλους τους τομείς της ζωής ανθρώπων και κρατών που αδυνατούμε ακόμη να τις συλλάβουμε σε όλες τις διαστάσεις τους και να τις κατανοήσουμε. Η τωρινή στάση μας απέναντι στην πανδημία μας προετοιμάζει για την επόμενη μέρα. Αν δώσουμε την εξουσία στο φόβο, αν συναινέσουμε σε διχαστικές και επιθετικές συμπεριφορές, μη λαμβάνοντας υπόψη ότι ο ιός και οι συνακόλουθες επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης έχουν συλλογικές παρενέργειες στην οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική, τότε οδηγούμαστε σε δυστοπικά σενάρια. Η εποχή μας καλεί σε αυτογνωσία και ετοιμότητα. Ο καλύτερος κόσμος είναι ένα ζητούμενο που προϋποθέτει τον επαναπροσδιορισμό αξιών και προτεραιοτήτων αλλά και την παραίτηση από το εγωιστικό μοντέλο παντοδυναμίας και κυριαρχίας έναντι της φύσης και των συνανθρώπων μας.

– Ας κλείσουμε με μια ερώτηση που βγαίνει από στίχους δικούς σας: «Aριάδνη, εγώ σου το ᾽λεγα/ο θεός σου πέθανε/κι ο ήρωας που λάτρευες παρέδωσε τα όπλα/πάει καιρός, αλλάξαν οι εποχές/τώρα/το κουβάρι ξετυλίγεται πάνω στα βήματά σου/ο χορός του θρήνου/ο θρήνος του χορού/χαρτογραφούν αυτό που είσαι αλλά δεν γνωρίζεις/ο μίτος κι ο λαβύρινθος ένα». Δεν μπορούμε να βγούμε από το λαβύρινθο; Έρχεται κάποια στιγμή στη ζωή μας που αντιλαμβανόμαστε ότι είμαστε παγιδευμένοι στο λαβύρινθο, δική μας κατασκευή με υλικά κληροδοτημένα αλλά και ασυνειδήτως επιλεγμένα. Δική μας η επιλογή της εξόδου ή η παραμονή στην ασφάλεια του εγκλεισμού. 

Η Βικτώρια Καπλάνη θα μιλήσει στην Επιστημονική Ημερίδα που οργάνωσε ο Όμιλος Λογοτεχνίας και Κριτικής με θέμα: «Το ποιητικό και το πεζογραφικό έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη». Η ημερίδα θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 25 Σεπτεμβρίου, από τις 9:30 π.μ. στο αμφιθέατρο UNESCO του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.

Φιλελεύθερα, 19.9.2021.