* Με αφορμή τη θλιβερή είδηση του θανάτου της Ρήνας Κατσελλή, επαναδημοσιεύουμε τη συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στο ένθετο «Φιλελεύθερα» στις 4 Απριλίου 2021. 

Η Ρήνα Κατσελλή θυμάται όσα την ώθησαν να αφιερώσει τη ζωή της στην προσφορά.

Το αίσθημα ελευθερίας και αξιοπρέπειας που ένιωσε την πρώτη φορά που έσκυψε για να ρίξει μια πέτρα εναντίον των Άγγλων αποικιοκρατών, την καθόρισε στη μετέπειτα ζωή της. Ήταν ο φάρος για μια πορεία ακαταπόνητη και ασυμβίβαστη που την ανήγαγε σε υπόδειγμα πολύπλευρης προσφοράς της γυναίκας της Κύπρου στους κοινωνικούς, ανθρωπιστικούς και πνευματικούς αγώνες. Ωστόσο, η Κερυνειώτισσα Ρήνα Κατσελλή διαβεβαιώνει ότι ποτέ δεν είχε προσωπικές φιλοδοξίες και πως ό,τι έκανε το έκανε επειδή το θεωρούσε καθήκον. Υπήρξε η πρώτη ελληνοκύπρια γυναίκα βουλευτής κι ενέπνευσε πολλές γυναίκες να εμπλακούν ενεργά στην πολιτική. Η ίδια έζησε μια ζωή γεμάτη περιπέτειες και τραγωδίες και όπως παραδέχεται αρκετές φορές λύγισε. Ποτέ όμως δεν έσπασε γιατί πάντα διατηρούσε άσβεστο μέσα της το κεράκι της ελπίδας. 

– Ο τρόπος που ασκήσατε –και ασκείτε- την ενεργό πολιτική, με την αρχαιοελληνική έννοια, είναι μια προσπάθεια κατανόησης του κόσμου γύρω σας; Οι συνθήκες με έκαναν να ενδιαφερθώ για την πολιτική. Πολύ μικρή, συνειδητοποίησα πως είμαι Ελληνίδα, αλλά μας κυβερνούν οι Άγγλοι, δηλαδή άσχετοι και εθνικά και πολιτιστικά. Προβληματίστηκα. Συνέπεσε και η στέψη της βασίλισσας Ελισάβετ κι ενώ έξω από το γυμνάσιό μας γίνονταν πανηγυρισμοί με γκάιντες και παρελάσεις, το σχολείο έκλεισε αντιδρώντας. Το αίσθημα ότι κάποιοι αποφασίζουν για μας χωρίς εμάς ήταν πολύ δυσάρεστο. Ακολούθησαν οι μαθητικές διαδηλώσεις και σκύβοντας στη γη να ρίξω την πρώτη πέτρα εναντίον των Άγγλων στρατιωτών ένιωσα ένα -πώς να το πω- ευφρόσυνο αίσθημα ελευθερίας και αξιοπρέπειας. Δεν γνώριζα τότε την αρχαιοελληνική έννοια κι είναι πολλά που μου συνέβησαν στη συνέχεια που με ώθησαν ν’ αναμιχθώ ενεργά στην πολιτική ως μέλος της ΕΟΚΑ 1955-59 και στη συνέχεια ως βουλευτής. Εντούτοις, η προσπάθειά μου να κατανοήσω τον κόσμο γίνεται μέσω των φυσικών φαινομένων και των ανακαλύψεων της επιστήμης.

– Πότε και πώς μπήκε ο σπόρος της αμφισβήτησης στη νεαρή Ρήνα, εκείνος που σας ώθησε να εξελιχθείτε στη γυναίκα που γίνατε; Από τότε που θυμούμαι τον εαυτό μου. Γεννήθηκα σ’ ένα αγρόκτημα και μέχρι τα πέντε μου χρόνια περιδιάβαζα μόνη σ’ αυτό παρέα περισσότερο με αγελάδες παρά με συνομηλίκους μου -αργότερα γεννήθηκαν οι δυο μου αδελφοί. Θυμούμαι ότι τρέλαινα τόσο τους γονείς όσο και τους εργάτες μας στις ερωτήσεις: γιατί αυτό και γιατί τούτο και γιατί έτσι και γιατί αλλιώς και γιατί όχι διαφορετικά. Ήμουν τυχερή που όχι μόνο μου απαντούσαν αλλά συζητούσαν κιόλας μαζί μου.

– Η λογοτεχνία προέκυψε από μια εσωτερική ανάγκη ή την επιβάλλατε στον εαυτό σας με την αίσθηση του καθήκοντος; Ήρθε αβίαστα από τη βιβλιοθήκη του σπιτιού μου, τη βιβλιοθήκη του δημοτικού σχολείου και του Γυμνασίου που ήταν πλουσιότατες, από τα βιβλία που μας έφερνε ο εξάδελφός μου ο Νίκος Κρανιδιώτης, από τα ποιήματα που με μάθαινε η μητέρα μου ν’ απαγγέλλω, τα δημοτικά τραγούδια που μου απάγγελλαν οι εργάτες. Θέλησα να τα καταγράψω και ανακάλυψα πως εκφραζόμουν καλύτερα γράφοντας. Έτσι συνέχισα να καταθέτω γράφοντας το ξεχείλισμα της ψυχής μου.

– Αντιμετωπίζετε το συγγραφικό και λαογραφικό σας έργο ως μια απόπειρα να δικαιώσετε την κατεχόμενη πόλη σας; Πριν την εισβολή είχα αναπτύξει ενδιαφέρον για τα ήθη κι έθιμά μας, σε αντιπαράθεση με ήθη και έθιμα άλλων. Η μικρή μας πόλη ήταν πολυπολιτισμική τις δεκαετίες μετά το 1940. Το 1966 ιδρύσαμε τον Λαογραφικό Όμιλο Κερύνειας κι αρχίσαμε τις εκδόσεις για την ιστορία, τα ήθη, τον πολιτισμό της πόλης. Η εισβολή και η κατοχή της Κερύνειας είχε αποτέλεσμα να ισχυροποιηθεί η προσπάθεια. Σήμερα ο Λαογραφικός έχει εκδώσει σχεδόν 50 σχετικά βιβλία και προσωπικά, ναι, σχεδόν το σύνολο των βιβλίων μου αναφέρονται στην Κερύνεια, είτε ως καθαρά λογοτεχνικά έργα ή μελέτες ή βιογραφίες. 

– Τι είναι αυτό που νοσταλγείτε περισσότερο από την Κερύνεια; Εκτός από την πανέμορφη φύση της, τον αρμονικό συνδυασμό θάλασσας, πεδιάδας και βουνού που εμείς οι Κερυνειώτες τα χαιρόμαστε στο έπακρο, μού λείπει το γειτόνεμα των ανθρώπων της που αποτελούσαν ένα σφιχτοδεμένο κοινωνικό ιστό. Ξέραμε ο ένας τον άλλο, συναντούσαμε καθημερινά τους ανθρώπους που αγαπούσαμε. Διοργανώναμε μαζί εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις. «Ο άνθρωπος είναι ο τόπος και ο τόπος γερημιά». Χωρίς τους κατοίκους και την ιστορία της, η Κερύνεια δεν μπορεί να υπάρχει ζωντανά.

– Πόσο σας ατσάλωσε το γεγονός ότι δεν διστάσατε να εκφράσετε τη γνώμη σας ανοιχτά κι ενίοτε πληρώσατε και το τίμημα των επιλογών σας; Πάντα πίστευα πως δεν έχω άλλη επιλογή παρά να εκφράζω τη γνώμη μου ανοιχτά και πάντα είχα επίγνωση εκ των προτέρων ότι οι όποιες επιλογές μου -όπως και όλων των ανθρώπων- έχουν κάποιο τίμημα, πολλές φορές ακριβό. Μη μου ζητήσετε όμως να σας πω ποια επιλογή μου ήταν η σκληρότερη.

– Σας κούρασε ποτέ η αίσθηση ότι ανήκετε σε μειοψηφία, ως προς τη δράση και την κοσμοθεωρία σας; Ποτέ δεν κάθισα να σκεφτώ αν ανήκω σε μειοψηφία ή πλειοψηφία με κριτήριο τις απόψεις μου. Έτυχε να έχω τόσα καθήκοντα ή να αναλαμβάνω τόσες οικογενειακές και κοινωνικές υποχρεώσεις- πέρα από τα προσωπικά μου πάθη που απαιτούν κι αυτά χρόνο, όπως το γράψιμο πρώτα, η μουσική, ο κήπος. Εσχάτως με την πανδημία απόρησα που όλοι παραπονιούνται γιατί δεν μπορούν να βγουν έξω να πάνε σ’ ένα καφέ, ένα εστιατόριο, να δουν κόσμο. Εγώ δεν ένιωσα τέτοια έλλειψη, παρόλο που σήμερα είμαι εσώκλειστη σε ίδρυμα. Έχω τον υπολογιστή μου, τη διαδικτυακή οπτική σύνδεση με τα παιδιά μου που είναι εγκατεστημένα στο εξωτερικό. Όταν ρώτησα τη μεγάλη μου κόρη μού είπε πως αυτό είναι γιατί έμαθα να είμαι μοναχικό άτομο. Εξεπλάγην, γιατί ο ενεργός προσωπικός μου τηλεφωνικός κατάλογος είναι πολύ μακρύς.

– Γνωρίσατε τη φυλάκιση, τον πόλεμο, τον ξεριζωμό, την απώλεια. Ποια εμπειρία της ζωής σας θεωρείτε την πιο αποκαλυπτική; Δυο ήταν οι μεγάλες μου απώλειες: ο θάνατος των τριών πρώτων παιδιών μου σε μικρές ηλικίες δυόμιση και τριάμιση χρόνων και δεύτερη έρχεται η προσφυγιά.

– Σε μια ζωή γεμάτη περιπέτειες και τραγωδίες, τι είναι αυτό που κράτησε το ηθικό και το πνεύμα σας ακμαίο και ενεργό; Δεν είναι πάντα ενεργό και ακμαίο το ηθικό μου. Είναι πολλές οι στιγμές που γονατίζω κι επαναλαμβάνω τα λόγια του Χριστού στην πιο συγκλονιστική στιγμή της ζωής του: «Περίλυπος εστίν η ψυχή μου έως θανάτου» για να προσθέσω μετά «και ο θάνατος απών»! Πάντα όμως έσφιγγα τα δόντια και πείσμωνα γιατί, όπως λέει και ο Ρόμπερτ Φροστ σ’ ένα γνωστό του ποίημα «έχω υποχρεώσεις να εκπληρώσω και μίλια να περπατήσω ακόμη». Ήμουν τυχερή γιατί είχα στηρίγματα αυτά που έμαθα να αγαπώ: τη λογοτεχνία, το θέατρο, τον ποιοτικό κινηματογράφο, τη μουσική, τον κήπο, ακόμα και τις χειροτεχνίες μου, τα κυπριακά ξυλόγλυπτα, τη ζωγραφική, το απλό πλέξιμο και το ράψιμο μπροστά στην τηλεόραση. Φυσικά, τώρα τα περισσότερα απ’ αυτά είναι παρελθόν… 

– Αισθάνεστε σήμερα ότι έπιασαν τόπο οι πολυετείς αγώνες σας σε σχέση με τη χειραφέτηση και την ίση μεταχείριση των γυναικών στην Κύπρο; Μερικά πράγματα που κυνήγησα δεν ευοδώθηκαν. Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη, πολλές φορές ούτε όλα τα χελιδόνια δεν τη φέρνουν. Σκέφτομαι εντούτοις πως όταν εκλέγηκα Βουλευτής, το 1981, δεν είχα δικαίωμα να υπογράψω ως κηδεμόνας των παιδιών μου· το είχε μόνο ο πατέρας τους. Πάλαιψα και διαφοροποιήσαμε το οικογενειακό δίκαιο τη δεκαετία του ‘80 και σήμερα αυτό δεν συμβαίνει. Όταν μπήκα στη Βουλή για δέκα ολόκληρα χρόνια ήμουν η μοναδική γυναίκα βουλευτής. Την επόμενη πενταετία ήμασταν δυο. Σήμερα είναι περισσότερες κι ελπίζω να πληθύνουν. Το ουσιαστικότερο είναι να γίνει η ισότητα των ανθρώπων συνειδητό δικαίωμα, δεν αρκεί μόνο η θεσμοθέτηση που πολλές φορές είναι γράμμα νεκρό.

– Επήλθε η ολοκλήρωση της γυναίκας όπως την είχατε οραματιστεί; Δεν οραματίστηκα ότι αυτό θα γίνει από τη μια μέρα στην άλλη. Απλώς αργεί να γίνει κοινή συνείδηση και τα εμπόδια είναι πολλά. Για να είμαστε ειλικρινείς, η πανδημία είναι τώρα ακόμα ένα φρένο. Πρώτα οι γυναίκες θα μπουν στην ανεργία λόγω της πανδημίας, είναι οι πρώτες που πληρώνουν ήδη την ενδοοικογενειακή βία παγκόσμια, λόγω του περιορισμού στο σπίτι.

– Πώς είδατε τα ψηφοδέλτια των κομμάτων για τις επικείμενες εκλογές; Η Βουλή της δεκαετίας του 1980 δεν ήταν όπως η σημερινή. Έχουν αλλάξει πολλά δεδομένα, άλλα προς το καλύτερο κι άλλα δυστυχώς προς το χειρότερο. Όσον αφορά τις γυναίκες βουλευτές, όμως, το ότι έχουμε πάνω από μια δεκάδα τώρα είναι ευχάριστο. Τα κόμματα πρέπει να καταλάβουν ότι οι βουλευτές πρέπει να αντιπροσωπεύουν τον πληθυσμό κι όχι τον «αντρικό» πληθυσμό, για το κοινό καλό.

– Ποια μορφή έχει πάρει σήμερα, όπως έχει εξελιχθεί, το φεμινιστικό αίτημα στην Κύπρο και τον κόσμο; Εδώ θα πρέπει να χαμογελάσω, γιατί δεν πιστεύω ότι μια κάποια αντιπαλότητα μεταξύ των δυο φύλων θα πάψει κάποτε να υφίσταται. Το ζήτημα είναι να φτάσει μια μέρα που ακόμα και οι διάφορες θρησκείες θα έχουν εξαλείψει από τα ιερά τους βιβλία και τους ιερούς τους κανόνες την κοινωνική ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, συμπεριλαμβανομένης βεβαίως και της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας.

– Πιστεύετε ότι η κατάρριψη των στερεοτύπων φύλου είναι μια διαδικασία απελευθερωτική και για τους άνδρες; Ναι, διότι η πατριαρχία θυματοποιεί και τους άντρες. Επιβάλει μια καθορισμένη συμπεριφορά κι ένα πλέγμα ρόλων και ευθυνών κι όχι την ελεύθερη έκφραση γενικά όλων των ανθρώπων, αντρών και γυναικών.

– Ποιες σκέψεις γεννά η ιδέα ότι παραμένετε αδικαίωτη ως πρόσφυγας; Το επίθετο «αδικαίωτη» δεν νομίζω ότι μου ταιριάζει. Ως Κερυνειώτισσα πρόσφυγας εκτοπισμένη αγωνίζομαι πάντα συλλογικά με τους υπόλοιπους συμπολίτες μου. Επί Οθωμανικής Aυτοκρατορίας η εντός των τειχών Κερύνεια είχε ερημώσει για 200 χρόνια πριν γυρίσουμε τον 18ο και 19ο αιώνα για να την ξαναχτίσουμε. Ο ιστορικός χρόνος είναι πιο μακρόχρονος από το μήκος μιας ανθρώπινης ζωής κι οι αστάθμητοι παράγοντες απρόβλεπτοι. Γενικά, οι εκτοπισμένοι Έλληνες του 1974, στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν «έκοψαν τις φλέβες τους» στην προσφυγιά. Ανασκουμπώθηκαν, ξαναδημιουργήθηκαν και σε μεγάλο βαθμό σ’ αυτούς οφείλεται το γεγονός ότι υπάρχει ακόμη η Κυπριακή Δημοκρατία.

– Αισθάνεστε δικαιωμένη ως γυναίκα και ως πνευματικός άνθρωπος; Τώρα που ο κύκλος της ζωής μου κοντεύει να κλείσει βλέπω πως, ευτυχώς, παρόλο που ταλαιπωρήθηκα ως γυναίκα, ποτέ δεν ένιωσα ότι καταπατούνται τα δικαιώματά μου. Κατάφερα να μην το επιτρέψω. Αν έχω ένα παράπονο είναι ότι η απόφασή μου να εισέλθω στη Βουλή για 15 χρόνια δεν μου άφησε χρόνο να τελειοποιήσω και να γράψω μερικά πράγματα. Η Βουλή, όμως, ήταν για μένα μια τρομερή εμπειρία και δεν είχα επιλογή μιας κι όλοι οι κάτοικοι της επαρχίας Κερύνειας ήταν εκτοπισμένοι και μπορούσα ως βουλευτής να βοηθήσω πιο άμεσα. Αλλά έστω, χαλάλι και δόξα Σοι ο Θεός.

– Πώς είδατε το νομοσχέδιο για το Υφυπουργείο Πολιτισμού και ποια βήματα θεωρείτε ότι είναι τα πιο κρίσιμα στα πρώτα στάδια της ίδρυσής του; Του λείπει η δομική λειτουργικότητα, δεν είναι ευφάνταστο. Απλώς θα μετονομαστούν σε Υφυπουργείο οι Πολιτιστικές Υπηρεσίες. Το χειρότερο είναι ότι το Τμήμα Αρχαιοτήτων και η Κυπριακή Βιβλιοθήκη μπαίνουν κάτω από τη δικαιοδοσία του. Αν υλοποιηθεί αυτή η μεταφορά, κάτι που θα είναι παράνομο, τότε η Κυπριακή Βιβλιοθήκη που τώρα υπάγεται απευθείας σε Υπουργό με χαρτοφυλάκιο και ψήφο στο Υπουργικό Συμβούλιο, θα υπάγεται πλέον σε Υφυπουργό χωρίς χαρτοφυλάκιο και ψήφο. Ο Σύνδεσμος Φίλων Κυπριακής Βιβλιοθήκης στον οποίο ανήκω έχει ως βασικό αίτημα να αναβαθμιστεί η Κυπριακή Βιβλιοθήκη σε Τμήμα, όπως το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Με τα σχέδια για το Υφυπουργείο ακόμη κι αυτό υποβαθμίζεται.

– Μετά από πολλά σκαμπανεβάσματα, η προσπάθεια για τη θεσμοθέτηση και τον εκσυγχρονισμό της Κυπριακής Βιβλιοθήκης μοιάζει να έχει και πάλι βαλτώσει. Γιατί πιστεύετε ότι η Κυπριακή Δημοκρατία δεν θέλει να εξέλθει από τον βιβλιοθηκονομικό μεσαίωνα; Επειδή κανένας κυβερνώντας στα 60 χρόνια της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν κατάλαβε τι σημαίνει για ένα κράτος μια Εθνική Βιβλιοθήκη. Είναι η έντυπη μνήμη του πολιτισμού και της ιστορίας μας συν τοις άλλοις. Είναι εξίσου σημαντική με το Τμήμα Αρχαιοτήτων που συντηρεί και αναδεικνύει τα αντίστοιχα αρχαία τεκμήρια. Μόνο ο μακαριστός Τάσσος Παπαδόπουλος έκανε μια προσπάθεια η οποία καταβαραθρώθηκε και τα χρήματα -κάπου 80 εκατομμύρια λίρες- κατασπαταλήθηκαν σε μωροφιλοδοξίες για δήθεν χτίσιμο Μεγάρου Πολιτισμού. Κι ως συνήθως, κανείς δεν κρίθηκε υπεύθυνος. 

– Πώς βλέπετε σήμερα την εξέλιξη του Κυπριακού προβλήματος; Υπό ποιες προϋποθέσεις θα βλέπατε μια αχτίδα φωτός στο βάθος της σήραγγας; Το Κυπριακό είναι δημιούργημα των τουρκικών επεκτατικών σχεδίων και της απροθυμίας των άλλων μελών του ΝΑΤΟ να πιέσουν την Τουρκία να αποδεχθεί μια βιώσιμη λύση. Όσο υφίστανται αυτά τα δυο, δεν υπάρχει αχτίδα φωτός.

– Με τι θα ανταλλάσσατε βραβεία, διακρίσεις και αξιώματα που σας πρόσφερε το κράτος; Με χρόνο. Για να προσπαθήσω να γράψω καλύτερα πράγματα. Είμαι ευγνώμων γι’ αυτά που μου δόθηκαν από τους θεσμούς, αλλά ποτέ δεν είχα προσωπικές φιλοδοξίες. Ό,τι έκανα το έκανα θεωρώντας το καθήκον.

– Πού οφείλεται, εκτιμάτε, η κλιμακούμενη απευαισθητοποίηση πάνω σε θέματα που άπτονται του φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς; Στο γεγονός ότι εκμεταλλευόμαστε τη φύση προς οικονομικό μας όφελος, παρόλη την καταστροφή που προκαλούμε και χωρίς να σκεπτόμαστε ότι το φυσικό περιβάλλον είναι βασικό για την επιβίωση του πλανήτη και του ανθρώπου. Πρωτύτερα, οι γεωργοί κάθε εφτά χρόνια άφηναν τα χωράφια τους ακαλλιέργητα για να «πνάσουν» όπως έλεγαν. Σήμερα, βάζουν ένα σωρό δηλητήρια και λιπάσματα συνεχώς στα χωράφια τους με μοναδικό σκοπό το κέρδος, ανεξαρτήτως των καταστροφικών συνεπειών. Αυτό είναι ένα παράδειγμα. Σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά, μάς τυφλώνει ο εγωϊσμός. Εκείνο που έχει σημασία είναι ο εαυτός μας και το τώρα. Έτσι, περιφρονούμε το παρελθόν και για τούτο αυτόματα ξεγράφουμε και το μέλλον των παιδιών μας, δυστυχώς. Μια αχτίδα ελπίδας είναι η νέα γενιά που φαίνεται να είναι πιο ευαισθητοποιημένη γενικά.

– Ποια η σχέση σας με τους νέους και ποια γνώμη έχετε σχηματίσει για τη νέα γενιά της Κύπρου; Δυστυχώς, τους παραδίδουμε μια κοινωνία με τεράστια προβλήματα και δύσκολη επιβίωση. Οι νέοι σήμερα έχουν πολύ πιο δύσκολη ζωή από τις προηγούμενες γενιές. Το κυριότερο που μένει είναι να τους δώσουμε γερές βάσεις μέσω της παιδείας και της οικογένειας αν είναι δυνατόν, για να τα καταφέρουν καλύτερα από τη δική μας γενιά. Προσωπικά, πιστεύω στους νέους.

– Από πού αλλού αντλείτε ελπίδα σήμερα; Έμεινα προσκολλημένη στην πίστη των προγόνων μου, όμως με ανοιχτό μυαλό. Προσεύχομαι για τα παιδιά μου, τα εγγόνια μου, τους φίλους μου, για όλο τον κόσμο που υποφέρει. Αντλώ όση ευχαρίστηση μπορώ από ό,τι έμαθα να αγαπώ και ν’ απολαμβάνω. Πάντα προσπαθούσα και προσπαθώ να σκέφτομαι ταπεινά και να μην έχω μεγάλες προσδοκίες. Η ελπίδα είναι ένα άσβηστο αστεράκι μέσα μας που μας βοηθά στους αγώνες για επιβίωση στο σύντομο πέρασμά μας από τα γήινα.

  • * Το 2020 εκδόθηκαν δυο καινούργια βιβλία της Ρήνας Κατσελλή: «Οι εγκλωβισμένοι του ξενοδοχείου Ντόουμ» (σε δύο τόμους) και το «Πέλαπαϊς- Πρώτος χρόνος λειτουργίας του εγκλωβισμένου σχολείου του 1974-75». Επίσης, επανεκδόθηκε το εμβληματικό της χρονικό/μαρτυρία «Πρόσφυγας στον τόπο μου» και με επιμέλειά της το βιβλίο του Γιάννη Δρουσιώτη «Φθινοπωρινά φύλλα-του θανάτου και της ζωής». Από τις εκδόσεις Λαογραφικού Ομίλου Κερύνεια, Αρμίδα, και Χρυσοπολίτισσα.  

Φιλελεύθερα, 4.4.21