«Και όταν τα άκουσε αυτά ο Ηρακλής, ρώτησε: “Γυναίκα, ποιο είναι το όνομά σου;” “Οι φίλοι μου”, απάντησε εκείνη, “με αποκαλούν Ευδαιμονία, όσοι με μισούν όμως με ονομάζουν Κακία.”» Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 2.1.26-27

Τον γνωστό μύθο του Ηρακλή που πρέπει να επιλέξει μεταξύ του δρόμου της Αρετής και της Κακίας τον οφείλουμε στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης θέλοντας να πείσει τον ηδονιστή Αρίστιππο για την αξία της εγκράτειας, επικαλείται τον σοφό Πρόδικο και το σύγγραμμά του περί Ηρακλέους. Μέσα από μια μακροσκελή αφήγηση του μύθου ο Σωκράτης θέτει το ζήτημα της ευδαιμονίας και ρίχνει φως στην πρώιμη μορφή διαμάχης της φιλοσοφίας: Αρετή ή ηδονή; Πώς μπορεί να ζήσει κανείς πιο ευτυχισμένα;

Οι πρωταγωνιστές του διαλόγου είναι ο Αρίστιππος και ο Σωκράτης. Ο πρώτος, αν και μαθητής του Σωκράτη, έχει επιλέξει τον δρόμο της ηδονής. Μάλιστα έχει δημιουργήσει και την Κυρηναϊκή Σχολή, από την οποία κερδίζει χρήματα τα οποία θα ήθελε να προσφέρει στον δάσκαλό του. Αλλά ο Σωκράτης δεν ενδιαφέρεται για τα χρήματα και δεν τα δέχεται. Δεν παύει όμως να προσπαθεί να υπερασπιστεί την υπεροχή μιας ηθικής ζωής σε αντιπαραβολή με τη ζωή των απολαύσεων. Ο Ξενοφώντας στα Απομνημονεύματα μάς παραδίδει αρκετούς διαλόγους μεταξύ των δύο, με την κάθε πλευρά να έχει τα επιχειρήματά της για τον άριστο βίο που διάγει.

Το δίλημμα του Ηρακλή επιστρατεύεται έπειτα από μια μακρά συζήτηση στην αρχή του Β’ βιβλίου, και προσπαθεί να ρίξει φως στην καλύτερη επιλογή ζωής: Η Αρετή αντιπροσωπεύει τον κόσμο της Ηθικής, ενώ η Ευδαιμονία (όπως την αποκαλούν οι φίλοι της) ή η Κακία (όπως την ονομάζουν υποτιμητικά οι εχθροί της) θα δείξει στον Ηρακλή τον «πιο γλυκό και εύκολο δρόμο». Ο νεαρός Ηρακλής βρίσκεται μόλις στην αρχή της εφηβείας (επεί εκ παίδων εις ήβην ωρμάτο) αλλά θεωρείται ώριμος να λάβει την πιο σημαντική απόφαση της ζωής του: πώς θα τη ζήσει.Σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι η ηλικία κατά την οποία οι νέοι γίνονται «αυτοκράτορες» (ορίζουν δηλαδή τον εαυτό τους) και πρέπει να επιλέξουν μεταξύ του δρόμου της αρετής ή της κακίας. Προτού συμβεί αυτό, ο Ξενοφώντας θα μας χαρίσει μια εξαιρετική περιγραφή των δύο γυναικών που εκπροσωπούν τις δύο επιλογές:

«Όταν ο Ηρακλής πλησίαζε την εφηβική ηλικία,όπου οι νέοι εξουσιάζουν τον εαυτό τους και δείχνουν αν θα προσεγγίσουν τη ζωή από το μονοπάτι της αρετής ή της κακίας, κάθισε σε ένα ήσυχο μέρος, για να σκεφτεί ποιον δρόμο να πάρει. Τότε εμφανίστηκαν δύο μεγαλόσωμες γυναίκες  και τον πλησίασαν. Η μία ήταν ευπρεπής με ευγενική εμφάνιση, στολισμένη με αγνότητα και τα μάτια της με σεμνότητα. Το παρουσιαστικό της ενέπνεε σωφροσύνη και η περιβολή της ήταν λευκή. Η άλλη ήταν καλοθρεμμένη και παχύσαρκη, καλλωπισμένη, ώστε να δείχνει πιο λευκή και πιο κόκκινη από  όσο ήταν και η μορφή της φαινόταν ψηλότερη από το κανονικό. Τα μάτια κοιτούσαν ψηλά, και η φορεσιά της αποκάλυπτε την ομορφιά της ηλικίας της.» Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 2.1.21-22

Η δεύτερη (η Ευδαιμονία ή Κακία) έτρεξε ώστε να προφτάσει πρώτη τον Ηρακλή και να του προτείνει να ακολουθήσει τον δικό της «ευχάριστο και εύκολο δρόμο», της αναζήτησης της ευχαρίστησης των αισθήσεων των ποτών, των εδεσμάτων, των ακουσμάτων, ακόμη και των ευχάριστων οσμών και αγγιγμάτων. Η σεμνότερη, αφού περίμενε την πρώτη να ολοκληρώσει, υπόσχεται στον Ηρακλή την αλήθεια: Στη ζωή δεν χαρίζεται τίποτε· για ό,τι θελήσει ο Ηρακλής θα πρέπει να κοπιάσει. Για την εύνοια των θεών θα πρέπει να τους τιμά, για την αγάπη των φίλων να τους ευεργετεί, για τις τιμές από την πόλη θα πρέπει να την έχει ωφελήσει κ.ο.κ. Η Κακία θα επέμβει, δίνοντας την ευκαιρία στην Αρετή να ανταπαντήσει στο δίλημμα ηδονής ή αρετής και να έχουμε την πρώτη καταγεγραμμένη φιλοσοφική διαμάχη για τον σκοπό της ζωής.

Η ζωή δεν είναι μόνο παρόν, όπως νομίζει ο Αρίστιππος, γιατί όσοι ακολουθούν τις ηδονές «ως νέοι είναι αδύνατοι στα σώματα και ως γεροντότεροι γίνονται ανόητοι στις ψυχές». Ο Σωκράτης συνοψίζει:«Αξίζει λοιπόν, Αρίστιππε, να τα θυμάσαι αυτά και να προσπαθείς να ενδιαφέρεσαι και για τον μελλοντικό χρόνο της ζωής.» Ο Ξενοφώντας δεν παραθέτει την απάντηση του Αρίστιππου. Αλλά ο φιλοσοφικός διάλογος για τον «δρόμο της ευδαιμονίας» μόλις ξεκίνησε.

*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;), Μεταίχμιο, 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com