Η εικόνα της ζωής σαν ένα ποτάμι που κυλάει είναι κυρίαρχη στη Στωική φιλοσοφία. Πρώτος ο Ηράκλειτος εκφράζει ποιητικά την αδιάληπτη ροή του χρόνου, παρομοιάζοντάς τον με ένα ποτάμι, στο οποίο δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές.
Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν μπορούμε να ζήσουμε την ίδια στιγμή. Το παρόν πετάει και εξαφανίζεται. Ακολουθώντας την Ηρακλείτεια αντίληψη του χρόνου, οι Στωικοί βλέπουν τη ζωή ως τον χρόνο του παρόντος, που σαν τα νερά του ποταμού περνάει δίχως δυνατότητα επιστροφής.
Ο ορισμός της ευδαιμονίας του ιδρυτή τού Στωικισμού Ζήνωνα Κιτιέα συνοψίζει θαυμάσια τη Στωική στάση απέναντι στη ζωή, που περιγράφεται ως «ομαλή ροή της ζωής» (εὐδαιμονία δ’ ἐστίν εὔροια βίου). Η επιλογή της «εὔροιας» μόνο τυχαία δεν είναι. Πώς θα μπορούσε να παρασταθεί καλύτερα η εσωτερική γαλήνη, ως κατάκτηση του ατόμου, παρά τις αντιξοότητες που θα βρεθούν στο ρεύμα του ποταμού; Το ποτάμι δεν σταματά. Κινείται αέναα. Η παρουσία σ’ αυτό, ενέχει την ενεργή συμμετοχή του ατόμου, προκειμένου να μην παρασυρθεί από τη δίνη των γεγονότων. Πράγματι, το άτομο μπορεί να βιώσει την ηρεμία, όταν βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση. Αλλά και αυτό αποζητά την καθημερινή προσπάθεια εναρμόνισης με τον Λόγο.
Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος κοιτάζει τον ποταμό που βρίσκεται μπροστά του κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων των Ρωμαίων εναντίον του γερμανικού φύλου των Μαρκομάνων. Έχει κατασκηνώσει κοντά στον Δούναβη, στον ποταμό Γρανούα (Τὰ ἐν Κουάδοις πρὸς τῷ Γρανούᾳ) όπως καταγράφει στο ημερολόγιό του Τὰ εἰς ἑαυτὸν. Εκεί, τα βράδια ανασυγκροτεί τους στοχασμούς του. Η εικόνα του ποταμού τον βοηθά να αναλογιστεί τη ζωή: «Ο χρόνος είναι ένα ποτάμι από γεγονότα και βίαιο ρεύμα (Ποταμός τίς ἐστι τῶν γινομένων καὶ ῥεῦμα βίαιον ὁ αἰών). Μόλις κάποιο από αυτά φανεί, παρασύρεται, κι ένα άλλο έρχεται στη θέση του, που θα παρασυρθεί κι αυτό». Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.43
Σε αυτόν τον κυκεώνα των γεγονότων που κατακλύζουν τη ζωή η σταθερότητα προκύπτει από το άτομο. Η ενασχόληση με τη φιλοσοφία θωρακίζει τον νου, προσφέροντας τη συνειδητότητα που χρειάζεται ώστε ο άνθρωπος να βγει αλώβητος από το στιγμιαίο ταξίδι της ζωής.
«Ο χρόνος του ανθρώπινου βίου είναι μια στιγμή, η ουσία του σε ροή, η αίσθηση αμυδρή, η σύνθεση του σώματος φθαρτή, η ψυχή σβούρα, η τύχη ακατανόητη, η φήμη αδιόρατη. Με λίγα λόγια, όλα όσα ανήκουν στο σώμα είναι σαν ποτάμι, ενώ όσα ανήκουν στην ψυχή είναι όνειρο και καπνός, η ζωή είναι πόλεμος και διαμονή ξένου, η δε υστεροφημία λήθη. Τι μπορεί λοιπόν να μας καθοδηγήσει στον δρόμο; Ένα μόνο πράγμα, η φιλοσοφία». Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 2.17
Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία. Για τους Στωικούς η άσκηση είναι εκ των ων ουκ άνευ και περιλαμβάνει καθημερινό στοχασμό της παροδικότητας της ζωής. Το να παρατηρείς την αλλαγή οδηγεί στη παραδοχή του εφήμερου των όντων. Η μόνη πραγματικότητα είναι η αλλαγή. Ο χρόνος κυλάει όπως και η ζωή. Η συνειδητοποίηση της συντομίας της θα προσδώσει διάρκεια στο στιγμιαίο. Ο Μάρκος Αυρήλιος υπενθυμίζει στον εαυτό του: «Να συλλογίζεσαι συχνά την ταχύτητα με την οποία παρασύρονται και εξαφανίζονται τα όντα και τα γεγονότα. Γιατί η ουσία είναι σαν ποτάμι σε διαρκή ροή και οι ενέργειες υποκύπτουν σε συνεχείς μεταβολές και τα αίτια σε χιλιάδες μετατροπές και σχεδόν τίποτε δεν μένει σταθερό ούτε το πιο κοντινό σε εμάς». Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 5.23
Σε μια άλλη σκηνή το ποτάμι αλλάζει. Γίνεται χείμαρρος. Η ορμητικότητά του μπορεί να παρασύρει το άτομο. Ο Στωικός αυτοκράτορας δεν παύει να στοχάζεται.
«Ένας χείμαρρος είναι η αιτία των πάντων. Παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του. […] Τότε τι κάνεις, άνθρωπέ μου; Κάνε τώρα αυτό που απαιτεί η φύση. Ξεκίνα, αν σου δίνεται η ευκαιρία, και μην κοιτάς τριγύρω, αν θα το μάθει κάποιος. Μην ελπίζεις στην πλατωνική Πολιτεία». Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 9.29
Η ελπίδα προσβλέπει στο μέλλον. Η ζωή όμως είναι το παρόν. Ο Στωικός αιχμαλωτίζει τον χρόνο και τού δίνει διάρκεια ζώντας στο παρόν. Η ευδαιμονία είναι η ομαλή ροή της ζωής, η εύροια βίου. Το ποτάμι ρέει αρμονικά στη φύση. Και η ζωή βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με τη Φύση ακολουθώντας τον Λόγο.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
