«Σύμφωνα με τους Στωικούς ο φιλοσοφικός λόγος διακρίνεται σε τρία μέρη: στο φυσικό, το ηθικό και το λογικό. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ήταν ο πρώτος που έκανε αυτή τη διάκριση στο Περὶ λόγου και ο Χρύσιππος στο πρώτο βιβλίο Περὶ λόγου και στο πρώτο των Φυσικῶν του». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 7.39
Με τον Ζήνωνα ξεκινά στους Στωικούς η τριμερής διάκριση του φιλοσοφικού λόγου σε Λογική, Φυσική και Ηθική, μία διαίρεση που έχει την αφετηρία της στον Ξενοκράτη και στον Αριστοτέλη. Η διαίρεση αυτή σε φιλοσοφικούς κλάδους σε καμία περίπτωση δεν εφαρμόζεται στη φιλοσοφία εν γένει και εδώ έγκειται και ο νεωτερισμός του Ζήνωνα. Κανένας από τους «φιλοσοφικούς λόγους» δεν έχει αυτόνομη ύπαρξη. Όλοι είναι τόσο στενά συνυφασμένοι ώστε να εγγυώνται την ενότητα που χρειαζόταν η φιλοσοφία ως ένα αδιαχώριστο σύνολο. Ο Κικέρων μένει έκθαμβος μπροστά στη συνοχή της φιλοσοφίας του Στωικισμού.
«Είναι αλήθεια ότι με παρέσυρε η θαυμαστή δομή της Στωικής φιλοσοφίας και η εξαιρετική ακολουθία των θεμάτων της. Πες μου αλήθεια, δεν αξίζει τον θαυμασμό σου; Τίποτε δεν είναι πιο ολοκληρωμένο, πιο οργανωμένο από τη φύση. […] Βρίσκεις κάπου ένα συμπέρασμα σε ανακολουθία με τους όρους του; Ποιο μέρος του λανθάνει σε συνοχή, ώστε να κινδυνεύει να καταρρεύσει το παν, αν μετακινήσεις έστω και ένα γράμμα; Αλλά, πράγματι, τίποτε δεν θα μπορούσε να μετακινηθεί». Κικέρων, De finibus bonorum et malorum, 3.74
Ο Κικέρων δεν υπερβάλει. Είναι γνωστό ότι στην αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκαν εικόνες κατάλληλες να αναπαραστήσουν τη «θαυμαστή δομή της Στωικής φιλοσοφίας». Η τριμερής διάκριση του φιλοσοφικού λόγου οφείλει να δηλώνει και τη συνοχή του. Ως εκ τούτου, η φιλοσοφία παρομοιάζεται με έναν ζωντανό οργανισμό, με αυγό ακόμη και με ένα καρποφόρο χωράφι, τα μέρη των οποίων συνιστούν ένα αδιαχώριστο σύνολο. Τα μέρη του (συν)όλου αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα: «Οι Στωικοί παρομοιάζουν τη φιλοσοφία με έναν ζωντανό οργανισμό, στον οποίο η Λογική αντιστοιχεί με τα οστά και τα νεύρα, η Ηθική με τα σαρκώδη μέρη του, και η Φυσική με την ψυχή. Ή την παρομοιάζουν με αυγό, το κέλυφος του οποίου είναι η Λογική, το ασπράδι η Ηθική και ο κρόκος η Φυσική. Ή ακόμη με ένα γόνιμο χωράφι· ο φράκτης του είναι η Λογική, ο καρπός η Ηθική και η γη και τα δέντρα η Φυσική». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 7.40
Οι εικόνες μόνο τυχαίες δεν είναι. Αναπαριστούν με ακρίβεια την εύρυθμη συνύπαρξη των φιλοσοφικών κλάδων. Το παράδειγμα του χωραφιού αναπαριστά με ακρίβεια τη θέση του καθενός στο σύνολο. Η ηθική είναι ο καρπός που αποδίδει η μελέτη της φύσης όταν είναι περιτειχισμένη από τη Λογική. Ο άνθρωπος δεν είναι αποκομμένος από τον Κόσμο, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του. Λογική, Φυσική και Ηθική οδηγούν τον άνθρωπο στην ευδαιμονία. Πώς πρέπει τότε να ζήσει ο άνθρωπος;
Ο Κλεάνθης συνοψίζει τη Στωική διδασκαλία: Ο ευδαίμων βίος είναι σε λογική ακολουθία με τη φύση (ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν). Κάθε ον βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση του. Η ανθρώπινη φύση διαφέρει από τις υπόλοιπες χάρη στη λογική που είναι στη φύση της να επιλέγει την αρετή. Όταν δεν την επιλέγει λειτουργεί ενάντια στη φύση. Το να ζει ο άνθρωπος σύμφωνα με την αρετή σημαίνει το να ζει σύμφωνα με τη Φύση, τον Λόγο, που περικλείει όλο τον Κόσμο: «Η ίδια τιμή απονέμεται επίσης δικαιολογημένα στη Φυσική Φιλοσοφία, επειδή αυτός που πρόκειται να ζήσει σύμφωνα με τη φύση πρέπει να βασίσει τις αρχές του στο σύστημα και την κυβέρνηση ολόκληρου του κόσμου». Κικέρων, De finibus bonorum et malorum, 3.73
Η Στωική φιλοσοφία φανερώνει για πρώτη φορά τον ακατάλυτο δεσμό του ανθρώπου με τον κόσμο. Όλα τα όντα συμμετέχουν στη ροή του κόσμου, ενεργώντας σύμφωνα με τη φύση τους. Το καθήκον του ανθρώπου είναι να ενεργεί σύμφωνα με τη φύση του ως έλλογου όντος. Λογική, Φυσική και Ηθική συναρμόζονται με σκοπό την ευδαιμονία, την «εὔροια βίου».
«Και αυτό συνιστά την αρετή του ευτυχισμένου ανθρώπου και την καλή ροή της ζωής, όταν όλες οι πράξεις μας γίνονται σε συμφωνία με τον δαίμονα του εαυτού μας και τη βούληση του κυβερνήτη του σύμπαντος (τὴν τοῦ τῶν ὅλων διοικητοῦ βούλησιν)». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 7.88
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
