Θέλουμε άραγε όλοι οι άνθρωποι να ευτυχούμε; Ή μήπως αυτό το ερώτημα ανήκει σε αυτά που τώρα φοβόμουν ότι είναι γελοία; Γιατί είναι βέβαια ανόητο να ρωτάω τέτοια πράγματα. Γιατί ποιος από τους ανθρώπους δεν θέλει να ευτυχήσει; Πλάτων, Ευθύδημος 278e
Οι άνθρωποι ανέκαθεν ήθελαν να είναι ευτυχισμένοι. Όλοι οι άνθρωποι, όλων των εποχών. Ακόμη και οι φιλόσοφοι. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν (ή δημιούργησαν) ελεύθερο χρόνο για τον εαυτό τους, ώστε να μείνουν μακριά από περισπασμούς και να ζήσουν όπως οι ίδιοι επιθυμούσαν. Και άρχισαν να στοχάζονται για τον σκοπό της ζωής.
Η αλήθεια είναι ότι δεν άργησαν να τον ανακαλύψουν. Οι πρώτες φιλοσοφικές θεωρίες της ευτυχίας κάνουν την εμφάνισή τους ήδη τον 5ο π.Χ. αιώνα και φυσικά συμβαδίζουν με την πράξη. Ο φιλοσοφικός βίος αποτελεί το επιστέγασμα των ιδεών των φιλοσόφων, διαμορφώνοντας το πρότυπο που θα ακολουθήσουν χιλιάδες άνθρωποι -οι οποίοι έχουν (λίγο) χρόνο να αφιερώσουν στην επιμέλεια του εαυτού τους. Οι φιλόσοφοι δεν απευθύνονται μόνο σε φιλοσόφους. Το κοινό τους πλέον είναι οι άνθρωποι της αγοράς, της παλαίστρας αλλά και της πολιτικής. Μαζί φιλοσοφούν παντού: στον δρόμο, σε συμπόσια, σε σχολές, σε Στοές και σε Κήπους. Αυτό το ετερογενές συνονθύλευμα ανθρώπων επιθυμεί να γνωρίσει τον εαυτό του, να ανακαλύψει το σημαντικό στη ζωή και να το εκτιμήσει προτού να είναι αργά, να διαβιώσει σε αρμονία με τους άλλους και, κοντολογίς, να ζήσει –και να πεθάνει- καλά.
Η ευτυχία λοιπόν διδάσκεται (γεγονός που συνέβαινε από την αρχαιότητα) και οι αρχαίοι φιλόσοφοι είναι οι ειδικοί στον τομέα. Οι θεωρίες της ευτυχίας που διαμορφώθηκαν στην αρχαιότητα έως σήμερα παραμένουν δημοφιλείς ως στάσεις ζωής στην παγκοσμιοποιημένη (φυσικής νοημοσύνης) κοινωνία του σήμερα. Ως εκ τούτου, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τη «φιλοσοφία της ευτυχίας» του Δημόκριτου, του Σωκράτη, του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και των Στωικών, μέσα από τα γραπτά, πρωτογενή -και σε ελάχιστες περιπτώσεις δευτερογενή- κείμενα των φιλοσόφων.
Οι θεωρίες της ευτυχίας έχουν περισσότερα κοινά σημεία παρά διαφορές. Αυτό δεν θα πρέπει να παραξενεύει∙ οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί, το ίδιο και οι φιλοσοφίες που πρεσβεύουν ή ακολουθούν. Αυτό συνέβαινε από την αρχαιότητα. Όλες όμως έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία και ακόμη και σήμερα τρεις από αυτές δεσπόζουν στην παγκόσμια κοινότητα των ανθρώπων: Η θεωρία του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και των Στωικών. Αυτό βέβαια δεν καθιστά περιττές τις πρώτες θεωρίες του Δημόκριτου και του Σωκράτη. Οι ιδέες έχουν καταγωγή. Ο αναγνώστης εύκολα θα ανακαλύψει την επίδραση και των δύο στις θεωρίες που διαμορφώνονται στη συνέχεια.
Τι είναι όμως η ευτυχία; Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ζήσει ευτυχισμένα ακολουθώντας παραινέσεις και ασκήσεις που διαμορφώθηκαν χιλιάδες χρόνια πριν; Παρά την τεχνολογική επανάσταση του 21ου αιώνα, ο σκοπός του ανθρώπου δεν έχει αλλάξει: Παραμένει η ευτυχία, όποια ονομασία και αν επιλέξει κάποιος. Εξάλλου, ακόμη και οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι δεν είχαν καταλήξει σε μια κοινή ορολογία: ευτυχία, ευδαιμονία, μακαριότητα -αλλά και ευθυμία και ηδονή- είναι όλες έννοιες που δηλώνουν την πολυπόθητη κατάσταση (συναισθηματική, πνευματική, ψυχική) στην οποία επιθυμεί να βρίσκεται το άτομο κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η ευτυχία δεν είναι στιγμές χαράς αλλά στάση ζωής. Επιλέγουμε την ευτυχία μας και μαθαίνουμε να ευτυχούμε.
Από την αρχαιότητα (έως σήμερα), η φιλοσοφία βρίσκεται στην υπηρεσία της ανθρωπότητας που ασθενεί, γιατί δεν μπορεί να ευτυχήσει. Γιατί, όπως και τότε, αναζητεί την ευτυχία αλλού, σε πράγματα που δεν εξαρτώνται από το ίδιο το άτομο. Η ευτυχία όμως είναι πολύτιμη για να εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες. Και είναι ένας σκοπός που μπορεί να κατακτηθεί φυσικά, χωρίς κόπο.
Πώς θα γνωρίσουμε τον εαυτό μας; Τι συνιστά μια καλή ζωή; Γιατί δεν πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο; Πώς θα ζήσουμε συνειδητά; Ποιος είναι ο ρόλος των εξωτερικών αγαθών; Γιατί ο ελεύθερος χρόνος είναι το πιο σημαντικό στη ζωή μας; Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς φίλους;
Όσον αφορά την ευτυχία, οι φιλόσοφοι είναι σίγουροι: Τη γνωρίζουν και είναι σε θέση να τη διδάξουν. Γιατί όλοι οι άνθρωποι θέλουν να ευτυχούν. Τι περισσότερο να επιθυμήσει ένας άνθρωπος; Και η ευτυχία είναι…
*Στις 15 Μαΐου κυκλοφορεί το βιβλίο της Έλσας Νικολαΐδου: Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
