ΜΕΡΟΣ Β΄
Πώς μετριέται η ηδονή; Η εμπειρία, η φρόνηση και η λογική (ἐμπειρίᾳ τε καὶ φρονήσει καὶ λόγῳ) θα αποτελέσουν τα κριτήριά της. Ως προς την εμπειρία ο φιλόσοφος σαφώς υπερτερεί έναντι των άλλων. Έχοντας εμπειρία όλων των ηδονών επιλέγει την καλύτερη. Μια εμπειρία που όχι μόνο δεν έχει ο φιλοκερδής, αλλά ταυτόχρονα είναι δύσκολο να την αποκτήσει. Τα υπόλοιπα δύο κριτήρια δεν θα συζητηθούν σε μάκρος, καθώς εύλογα γίνεται κατανοητό ότι ο φιλόσοφος είναι κάτοχος τόσο της φρόνησης όσο και του λόγου. Η λογική είναι το κατεξοχήν εργαλείο που χρησιμοποιεί (Λόγοι δὲ τούτου μάλιστα ὄργανον). Οι ηδονές μπορούν να ιεραρχηθούν:
«Αφού λοιπόν είναι τρεις οι ηδονές, δεν θα ήταν πιο γλυκιά (ἡδίστη) η ηδονή αυτού του μέρους της ψυχής με το οποίο μαθαίνουμε, και εκείνος στον οποίο κυβερνά αυτό το μέρος της ψυχής δεν θα είχε την πιο γλυκιά ζωή (ὁ τούτου βίος ἥδιστος);»
Πλάτων, Πολιτεία 583a1-3
Το ζήτημα της ηδονής δεν έχει τελειώσει όμως. Ο συγγραφέας συνεχίζει να εξετάζει την κατώτατη ηδονή σε σχέση με τον πόνο. Μεταξύ των δύο άκρων υπάρχει μια γκρίζα ζώνη όπου κινούνται όσοι επιλέγουν μόνο τις σωματικές απολαύσεις. Μάλιστα, οι άνθρωποι αυτοί δεν κατορθώνουν ποτέ να φτάσουν στην αληθινή ηδονή, καθώς εσφαλμένα πιστεύουν ότι η έλλειψη πόνου ισοδυναμεί με ηδονή. Έτσι, μόλις περάσει ο πόνος νομίζουν ότι βιώνουν την ηδονή.
«Και πολλές άλλες τέτοιες καταστάσεις, νομίζω, κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται έτσι, στις οποίες όταν λυπούνται, εγκωμιάζουν την απαλλαγή από τη λύπη και την ησυχία ως το πιο γλυκό, και όχι το να χαίρονται (τὸ μὴ λυπεῖσθαι καὶ τὴν ἡσυχίαν τοῦ τοιούτου ἐγκωμιάζουσιν ὡς ἥδιστον, οὐ τὸ χαίρειν)»
Πλάτων, Πολιτεία 583d6-9
«Πώς είναι δυνατό να νομίζει κάποιος την έλλειψη του πόνου χαρά και την έλλειψη της χαράς πόνο;» αναρωτιέται ο Σωκράτης στην Πολιτεία. Με άλλα λόγια, οι ηδονές που αισθάνονται οι άνθρωποι αυτού του τύπου δεν είναι γνήσιες αλλά νόθες. Το ίδιο συμβαίνει και με την πείνα, τη δίψα και τα παρόμοια. Είναι είδος κενού του σώματος και ως τέτοιες απλώς αναγκαίες για τη ζωή. Μόλις έλθει η πλήρωση του κενού, έχουμε ηδονή. Είναι όμως αυτή η ηδονή γνήσια; Και βέβαια όχι, συμπεραίνει. Οι ηδονές που είναι ανάμεικτες με λύπη είναι είδωλα της αληθινής ηδονής και σκιές (ἡδοναῖς συνεῖναι μεμειγμέναις λύπαις, εἰδώλοις τῆς ἀληθοῦς ἡδονῆς καὶ ἐσκιαγραφημέναις). Συνεπώς, οι φιλοκερδείς (δοσμένοι στις απολαύσεις του σώματος) απέχουν πολύ από την πραγματική ηδονή. Η πλήρωση που αισθάνονται, η ηδονή των σωματικών απολαύσεων, ομοιάζει με εκείνη των ζώων. Δεν θα καταφέρουν ποτέ να αγγίξουν την πραγματική ηδονή:
«Άρα εκείνοι που είναι άπειροι στη φρόνηση και την αρετή, που πάντοτε συχνάζουν στα γλέντια (εὐωχίαις) και σε παρόμοιες καταστάσεις, όπως φαίνεται, κυμαίνονται ανάμεσα στο κάτω και το μέσον και σε όλη του τους τη ζωή περιπλανούνται, χωρίς να μπορούν ποτέ να το υπερβούν ούτε να σηκώσουν το βλέμμα τους προς τα πάνω ούτε το άντεξαν, ούτε κατάφεραν την πλήρωση του εαυτού τους με το πραγματικό ον (οὐδὲ τοῦ ὄντος τῷ ὄντι ἐπληρώθησαν), ούτε γεύτηκαν ποτέ τη σταθερή και καθαρή ηδονή, αλλά σαν ζώα (ἀλλὰ βοσκημάτων δίκην) με το βλέμμα στραμμένο προς τα κάτω και σκυμμένοι στη γη και σε τραπέζια βόσκουν χορταίνοντας και συνουσιάζονται και εξαιτίας της πλεονεξίας τους για αυτά κλωτσούν και χτυπούν με τα σιδερένια κέρατα και τις οπλές ο ένας τον άλλον, γιατί δεν μπορούν να γεμίσουν εκείνο το μέρος του εαυτού τους που μετέχει στην ουσία καθώς είναι ανύπαρκτο»
Πλάτων, Πολιτεία 586a1- b4
Είναι κακή η ηδονή; Μια συνολική εικόνα της θεωρίας της ηδονής στον Πλάτωνα περιλαμβάνει τη μελέτη και των υπόλοιπων διαλόγων, καθώς ο φιλόσοφος δεν παύει να αναζητεί επιχειρήματα ως το τέλος της ζωής του. Ο ίδιος έχει κατανοήσει τη φυσική προδιάθεση του ανθρώπου προς την ηδονή. Η ευδαιμονία μετριέται με την ηδονή. Ο άνθρωπος όμως, για να είναι αληθινά ευδαίμων, θα πρέπει να επιλέξει την ορθή ηδονή: της γνώσης και του πνεύματος. Τότε μόνο θα είναι σε θέση να απελευθερωθεί από τα δεσμά του, να κοιτάξει τον ήλιο και όχι τις σκιές. Και αυτό είναι βέβαια χρέος της εκπαίδευσης.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
