«Όλοι χαίρονται όταν πραγματοποιούνται αυτά που επιθυμούν και λυπούνται όταν συμβαίνουν τα αντίθετα. Επομένως, σημάδι των επιθυμιών είναι οι ηδονές και οι λύπες» Αριστοτέλης, Ρητορική 1381a5-6
Το δίπολο ηδονής και λύπης είναι κεντρικό στην αριστοτελική θεωρία της ευδαιμονίας. Ο Μακεδόνας φιλόσοφος δεν θα μπορούσε να απορρίψει συλλήβδην την ηδονή, όπως πολλοί προκάτοχοί του. Πώς θα μπορούσε να ευτυχήσει κάποιος χωρίς την ηδονή; Η ηδονή και ο πόνος ως οδηγός της πράξης υποβάλλονται στη βάσανο μιας εξονυχιστικής εξέτασης από τον Αριστοτέλη, καθώς είναι πεπεισμένος ότι αυτός είναι ο σκοπός της παιδείας εν γένει∙ η ορθή αποτίμηση της ηδονής:
«Η ηθική αρετή είναι συνυφασμένη με τις ηδονές και τις λύπες. Γιατί εξαιτίας της ηδονής πράττουμε αισχρά πράγματα και εξαιτίας της λύπης απέχουμε από τα καλά. Γι’ αυτό πρέπει κανείς να διαπαιδαγωγείται από νεαρή ηλικία, ώστε να χαίρεται και να λυπάται με αυτά που πρέπει. Αυτή είναι η ορθή παιδεία. Αν πάλι οι αρετές αφορούν τις πράξεις και τα πάθη, γιατί κάθε πράξη και πάθος συνοδεύεται από την ηδονή και τη λύπη που αισθανόμαστε, τότε η αρετή πάλι είναι συνυφασμένη με τις ηδονές και τις λύπες» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1104b8-16
Στα Ηθικά Νικομάχεια, το δεκάτομο έργο όπου εκθέτει τη θεωρία της ευδαιμονίας, ο συγγραφέας παραθέτει πλήθος παραδειγμάτων προκειμένου να εξηγήσει την ορθή μεσότητα που πρέπει να ακολουθήσει στην καθημερινότητά του αυτός που επιθυμεί να ζήσει μια ευτυχισμένη ζωή. Ανάμεσα σε άλλα, ο ευδαίμων είναι σε θέση να κρίνει ορθά όχι μόνο τη δική του συμπεριφορά αλλά και των γύρω του. Ποια είναι άραγε η υγιής ψυχική διάθεση που πρέπει να επιδεικνύουμε σε καταστάσεις που συμβαίνουν γύρω μας; Με ποια πράγματα πρέπει να αισθανόμαστε λύπη ή ηδονή; Για παράδειγμα, η οργή (πραότις), ως απόφαση ανθρώπου με φρόνηση, αναδεικνύεται σε μεσότητα (και ως εκ τούτου επιζητείται), ανάμεσα στην «οργιλότητα» (που αποτελεί την υπερβολή της) και την «αοργησία» (που είναι η έλλειψη οργής). Ευλόγως, ο φθόνος κατακρίνεται αδιακρίτως, όπως και η χαιρεκακία, ως κακές ακρότητες συμπεριφοράς. Ο ευδαίμων δεν θα νιώσει ποτέ αυτά τα πάθη. Έτσι, ο Αριστοτέλης προσθέτει ακόμη μία μεσότητα για να ενισχύσει τον ευδαίμονα, τη νέμεση, την οποία θα τοποθετήσει στο μέσο μεταξύ των δύο άκρων:
«Η δίκαιη αγανάκτηση (νέμεσις) είναι μεσότητα μεταξύ του φθόνου και της χαιρεκακίας και αφορά τη λύπη και την ηδονή που αισθανόμαστε για όσα συμβαίνουν στους γύρω μας. Ο αγανακτισμένος (νεμεσητικός) λυπάται για εκείνους που ευτυχούν χωρίς να το αξίζουν. Ο φθονερός υπερβάλλει και λυπάται για όλους, είτε ευτυχούν είτε όχι. Ο χαιρέκακος, τέλος, απέχει πολύ από το να λυπάται για το κακό που συμβαίνει στους άλλους, περισσότερο χαίρεται. Αλλά γι’ αυτά θα μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε και αλλού» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1108b1-8
Πράγματι, ο συγγραφέας δεν ερευνά σε αυτό το έργο τη νέμεση αλλά συνεχίζει με την πραγμάτευση της δικαιοσύνης. Ωστόσο, σε ένα άλλο έργο, τη Ρητορική, αφιερώνει κεφάλαιο στην εντελεχή εξέταση της «νεμέσεως», η οποία αντίκειται στην προσφιλή έννοια του «ελέους»:
«Το αντίθετο του ελέους είναι κατά κύριο λόγο αυτό που αποκαλούμε «δίκαιη αγανάκτηση» (νεμεσᾶν). Καθώς το να λυπάται κανείς για τη δυστυχία που παθαίνει κάποιος χωρίς να το αξίζει είναι κατά κάποιον τρόπο το αντίθετο από το να λυπάται για την ευτυχία που απέκτησε χωρίς να το αξίζει. Και τα δύο αυτά πάθη ανήκουν σε άνθρωπο καλού ήθους. Γιατί πρέπει κανείς να συμπονάει και να λυπάται αυτούς που υποφέρουν χωρίς να το αξίζουν και να αγανακτεί με όσους ευτυχούν χωρίς να το αξίζουν. Επειδή είναι άδικο να συμβαίνει κακό στον άνθρωπο χωρίς να το αξίζει. Για αυτόν τον λόγο αποδίδουμε τη νέμεση στους θεούς» Αριστοτέλης, Ρητορική 1386b8-15
Ο Αριστοτέλης αποδίδει το «θείο» πάθος της νεμέσεως και στον άνθρωπο. Δεν έχουν μόνο οι θεοί το δικαίωμα στη δίκαιη αγανάκτηση απέναντι σε εκείνους που δεν το αξίζουν, ώστε να τους τιμωρούν. Εξάλλου, και τα δύο αισθήματα, του ελέους και της νεμέσεως, εδράζουν στην αίσθηση του δικαίου, ως εκ τούτου συνεπικουρούν στη διάπλαση ενός χαρακτήρα που λυπάται και χαίρεται ορθά. Η αδιαφορία απέναντι στην «αδικία» της καλοτυχίας ανάξιων ανθρώπων δεν δείχνει ανωτερότητα, το αντίθετο. Και η νέμεσις επιβάλλεται ως ορθή συμπεριφορά.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
