Όταν το 1974 ο Robert Nozick δημοσίευε το βιβλίο του «Anarchy, State, and Utopia» στην ουσία στρεφόταν ενάντια στον ηδονισμό που υποστήριζε ότι σκοπός της ζωής είναι η ευχαρίστηση. Το περίφημο νοητικό του πείραμα προφήτευε την ύπαρξη της «μηχανής της εμπειρίας» -μιας πρώιμης επιστημονικής κατασκευής εικονικής πραγματικότητας- που μοίραζε αφειδώς πρωτόγνωρες εμπειρίες ζωής στους χρήστες της:
«Υποθέστε ότι υπάρχει μία μηχανή εμπειρίας (experience machine) που σας δίνει όποια εμπειρία επιθυμείτε. Καταπληκτικοί νευροψυχολόγοι θα μπορούσαν να προσομοιώσουν τον εγκέφαλό σας με τέτοιον τρόπο, ώστε να αισθάνεστε ότι γράφετε ένα λογοτεχνικό αριστούργημα ή ότι κάνετε φίλους ή ότι διαβάζετε ένα ενδιαφέρον βιβλίο. Όλη αυτή την ώρα εσείς θα επιπλέετε σε μια δεξαμενή, με ηλεκτρόδια συνδεδεμένα στον εγκέφαλό σας. Θα συνδεόσασταν για όλη σας τη ζωή στη μηχανή, επαναπρογραμματίζοντας τις εμπειρίες της ζωής σας; Φυσικά, όσο είστε στη δεξαμενή δεν γνωρίζετε ότι βρίσκεστε εκεί. […] Πιστεύετε ότι όλα συμβαίνουν στην πραγματικότητα. Θα συνδεόσασταν;» Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia (N.Y.: Basic Books, 1974).
Ως εκ τούτου, ο καθένας ήταν ελεύθερος να επιλέξει τις εμπειρίες που επιθυμούσε να βιώσει για δύο χρόνια, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι δεν ζει «στην πραγματικότητα». Αυτή ήταν και η μεγάλη αντίρρηση του συγγραφέα, εναντίον του ατέρμονου ηδονισμού: Θέλουμε να έχουμε συνείδηση των εμπειριών μας, να τις ζούμε στην πραγματική ζωή. Αιώνες πριν από τον Nozick, ο Αριστοτέλης (Ηθικά Νικομάχεια 1170a18-b3) είχε επισημάνει την ηδονή της συνειδητής εμπειρίας της ζωής, φέρνοντας μια πρώτη αντίρρηση:
«Φαίνεται λοιπόν ότι το να ζεις σημαίνει πρώτα από όλα το να αισθάνεσαι ή να σκέφτεσαι. Γιατί το να ζεις από μόνο του είναι από τα πιο ωραία και ευχάριστα πράγματα. […] Αν αυτός που βλέπει, αισθάνεται ότι βλέπει, και αυτός που ακούει αισθάνεται ότι ακούει, και αυτός που βαδίζει ότι βαδίζει, και όμοια με τα υπόλοιπα, συμβαίνει το ίδιο. […] Ώστε αισθανόμαστε ότι αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε ότι σκεφτόμαστε και το ότι αισθανόμαστε ή το ότι σκεφτόμαστε σημαίνει ότι υπάρχουμε (γιατί όπως είπαμε το να υπάρχεις σημαίνει αισθάνεσαι ή σκέφτεσαι), το να αισθανόμαστε λοιπόν ότι ζούμε είναι ευχάριστο καθαυτό (τὸ δ᾽ αἰσθάνεσθαι ὅτι ζῇ, τῶν ἡδέων καθ᾽ αὑτό)»
Μην έχοντας βέβαιη απάντηση, ο Nozick θα συνεχίζει να εξετάζει τη ζωή του και θα καταγράψει τις σκέψεις του. Στο «The examined life: philosophical meditations» (Simon and Schuster: 1989) με αφετηρία το Σωκρατικό απόφθεγμα «μια ζωή που δεν εξετάζεται δεν αξίζει να τη ζει κανένας άνθρωπος» (Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 38a) ο Nozick θα επανεξετάσει τη «μηχανή της εμπειρίας» και θα προτείνει «τη μήτρα της πραγματικότητας», σε όσους θέλουν να βιώσουν συνειδητά τις καθημερινές τους εμπειρίες. Το εγχείρημα φαντάζει ουτοπικό, αλλά αυτό είναι ίδιον της φιλοσοφίας. Και ο Nozick δεν σταματά να ερευνά τη ζωή του: «Το να έχεις μια φιλοσοφία βίου, φυσικά, δεν είναι το ίδιο με το να έχεις μια γενική και ολοκληρωμένη θεωρία του τι είναι σημαντικό στη ζωή», καταλήγει. Πού βρίσκεται η πραγματικότητα; Στην αγάπη της ζωής (301):
«Η ζωή είναι η ύπαρξή μας σ’ αυτόν τον κόσμο. Η αγάπη αυτού του κόσμου είναι συνυφασμένη με την αγάπη για τη ζωή. Και η αγάπη της ζωής είναι η μεγαλύτερή μας κατάφαση του ότι είμαστε ζωντανοί και ο πληρέστερος τρόπος να αναζητήσουμε τι σημαίνει να είσαι ζωντανός. […] Αλλά πώς μπορεί να μας βοηθήσει η σπουδαιότητα μιας τέτοιας ανακάλυψης, αν είμαστε υπεροπτικοί απέναντί της;»
Ο Nozick μάς παροτρύνει να αφεθούμε στη μεγάλη εικόνα, που συνδέει την ατομική ύπαρξη με το σύνολο. Εκεί εδρεύει το βασίλειο της ύπαρξης στην πραγματική ζωή. Είμαστε μέρος του Όλου (301):
«Το να βλέπουμε τους εαυτούς μας ως μέρος μιας απέραντης και αδιάκοπης φυσικής διαδικασίας ηρεμεί το πνεύμα. (Θυμηθείτε, για παράδειγμα, όταν κάθεστε δίπλα στη θάλασσα, βλέποντας και ακούγοντας τα ατελείωτα κύματα, συνειδητοποιώντας την απεραντοσύνη του ωκεανού.) Το να βλέπεις τον εαυτό σου ως ένα μικρό μέρος μιας απέραντης διαδικασίας, κάνει τον θάνατό σου να φαντάζει από ασήμαντος έως αμελητέος. Όταν ταυτιζόμαστε με το σύνολο των απέραντων (φαινομενικά) ατελείωτων διαδικασιών της ύπαρξης μέσα στον χρόνο, μπορούμε να βρούμε τη σημασία μας σε αυτό (ως μέρος του) και το δικό μας πέρασμα από τη ζωή μοιάζει να έχει περαστική σημασία»
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
