Όσο ενδιαφέρουσα είναι η φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων άλλο τόσο είναι η ζωή ακόμη και ο θάνατός τους. Το τέλος τους, η στάση τους απέναντι στο αναπόδραστο που πλησιάζει, είναι αυτό που επιστεγάζει τον φιλοσοφικό βίο, εναρμονίζοντάς τον με τη θεωρία τους. Τι θα ήταν ο Σωκράτης χωρίς τον θάνατό του, αν αποφάσιζε να ακούσει τις προτροπές των μαθητών του και να δραπετεύσει από τη φυλακή;
Ο Αριστοτέλης αγάπησε την πανέμορφη («παγκάλη» όπως τη χαρακτηρίζει) Αθήνα και ας μην καταγόταν από εκεί. Πάντοτε θεωρούνταν Μακεδόνας και λόγω της καταγωγής του αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει δύο φορές -και τις δύο για πολιτικούς λόγους, σε περιόδους όπου το αντιμακεδονικό αίσθημα ήταν τεταμένο. Η πρώτη φορά ήταν τον Μάιο του 347 π.Χ., όταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος καταλαμβάνει την Όλυνθο και ο Αριστοτέλης αναγκάζεται να εγκαταλείψει για πρώτη φορά την Αθήνα και να πάει στην Άσσο, όπου θα ξεκινήσει να συγγράφει τα βιολογικά του έργα. Μεσολαβεί η παραμονή του στη Μίεζα, όπου, έπειτα από πρόσκληση του Φιλίππου, θα διδάξει τον Αλέξανδρο. Όταν η κατάσταση ομαλοποιείται επιστρέφει στην Αθήνα και ιδρύει τη δική του σχολή, όπου θα συνεχίσει τις έρευνες και τη διδασκαλία. Με τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όμως, υποψιάζεται ότι οι Αθηναίοι δεν θα αργήσουν να τον βάλουν και πάλι στο στόχαστρο, όπως και συμβαίνει. Η κατηγορία είναι «ασέβεια» -όπως και στην περίπτωση του Σωκράτη- επειδή έγραψε ένα ποίημα σε μορφή παιάνα (ύμνου στον Απόλλωνα) για τον θάνατο του φίλου του Ερμία. Έτσι, αναγκάζεται να φύγει πάλι από την αγαπημένη του Αθήνα λέγοντας ότι δεν θα επιτρέψει στους Αθηναίους να σφάλλουν για δεύτερη φορά εναντίον της φιλοσοφίας. Είχαν ήδη σκοτώσει τον Αθηναίο Σωκράτη. Γιατί όχι έναν Μακεδόνα χωρίς πολιτική προστασία;
Ο Αριστοτέλης λοιπόν αποσύρεται στη Χαλκίδα, τον τόπο καταγωγής της μητέρας του, όπου και πεθαίνει την επόμενη χρονιά. Έχει αφήσει όμως τη διαθήκη του, επιθυμώντας και μετά τον θάνατό του να φροντίσει τα αγαπημένα του πρόσωπα. Ορίζει επιτρόπους, ανθρώπους που εμπιστεύεται ότι θα ακολουθήσουν τις οδηγίες του. Η γυναίκα του Αριστοτέλη, Πυθιάδα (με την οποία έχει αποκτήσει μία κόρη), έχει πεθάνει, αλλά η υπηρέτριά της, Ερπυλλίδα, συζεί με τον Σταγειρίτη φιλόσοφο (και του έχει χαρίσει τον μικρό Νικόμαχο). Στη διαθήκη του, ζητά από τους επιτρόπους του να τη φροντίσουν, γιατί για τον ίδιο σήμαινε πολλά.
«Και οι διαχειριστές μου και ο Νικάνορας, ενθυμούμενοι εμένα και την Ερπυλλίδα και πόσο καλή ήταν απέναντί μου (σπουδαία περὶ ἐμὲ ἐγένετο), θα φροντίσουν, αν αυτή επιθυμεί να παντρευτεί, ώστε να της δοθεί ένας άντρας που να είναι αντάξιός μας (μὴ ἀναξίως ἡμῶν δοθῇ). Και, επιπλέον σε όσα της έχουν ήδη δοθεί, θα της δώσουν ένα τάλαντο ασήμι από το κληροδότημά μου και τρεις υπηρέτριες, αν επιθυμεί να τις δεχτεί, και την υπηρέτρια που έχει τώρα και τον Πύρρο, τον δούλο. Και αν επιθυμεί να κατοικήσει στη Χαλκίδα, να έχει τον ξενώνα δίπλα στον κήπο. Αν επιλέξει τα Στάγειρα, να της δοθεί το πατρικό μου σπίτι. Και σε όποιο από αυτά τα σπίτια επιθυμεί να ζήσει, θέλω οι εκτελεστές της διαθήκης μου να το εξοπλίσουν με όλα τα απαραίτητα έπιπλα, που θα κρίνουν εκείνοι ως κατάλληλα και η Ερπύλλιδα θα εγκρίνει»
Συνεχίζει με τους δούλους του, που ζητά να μην πουληθούν όσοι τον υπηρετούσαν (Μὴ πωλεῖν δὲ τῶν παίδων μηδένα τῶν ἐμὲ θεραπευόντων) αλλά να ελευθερωθούν, όταν φτάσουν την κατάλληλη ηλικία και σύμφωνα με την αξία τους. Η διαθήκη του τελειώνει με τη φράση: «Και όπου κι αν με θάψουν, εκεί να ενταφιαστούν και τα οστά της Πυθιάδας, αφού τα μεταφέρουν από όπου βρίσκονται, σύμφωνα με τις δικές της οδηγίες».
Στη διαθήκη του Αριστοτέλη πρωταγωνιστούν οι δύο γυναίκες της ζωής του και οι δούλοι ελευθερώνονται και λαμβάνουν χρήματα. Για τον δικό του ενταφιασμό δε προβλέπει τίποτε, ούτε τον τόπο όπου επιθυμεί να ταφεί. Ο Διογένης Λαέρτιος παραθέτει ολόκληρο το κείμενο της διαθήκης του Αριστοτέλη (5.11-16), χωρίς να το σχολιάζει. Εξάλλου, η διαθήκη μιλάει από μόνη της.
Ο μεγαλόψυχος Αριστοτέλης των Ηθικών Νικομαχείων (Δ΄ 3) επιζητεί την ευδαιμονία των δικών του ανθρώπων και η ζωή του συναντά τη φιλοσοφία ακόμη και στον θάνατο. Με τη διαθήκη του.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
