Θα αρχίσω με την αξιολόγηση των αρχηγών του αγώνα για τον ρόλο που η γυναίκα διαδραμάτισε στον ανεπανάληπτο αγώνα μας, καθιερώνοντας την ισοτιμία της που θα έπρεπε και πρέπει να θεωρείται αυτονόητη.
Με παραδειγματική αυταπάρνηση και με αξιοθαύμαστο τρόπο έχει εκτελέσει κάθε αποστολή, μη ορρωδήσασα προ ουδενός κινδύνου, γράφει ο Διγενής, στο Χρονικόν Αγώνος ΕΟΚΑ, ενώ ο Μακάριος ανακοινώνει, το καλοκαίρι του ´59, ότι το σύνταγμα του νέου κράτους παραχωρεί στη γυναίκα το ύψιστο δικαίωμα της ψήφου από τις πρώτες εκλογές για ανάδειξη της πολιτικής εξουσίας.
Θα ήταν, ίσως, αρκετό, αν δεν φαινόταν από το παράθυρο της Ιστορίας ένα μεγάλο κενό που αφορά στη συγκεκριμενοποίηση της συμβολής αυτής, που εκτιμήθηκε και, με σηματοδοτική παρουσία στο πρώτο Υπουργικό Συμβούλιο, με την άξια Στέλλα Σουλιώτη.
Πολλές και σημαντικές είναι, μετά τον αγώνα, οι αναφορές στον Τύπο και στα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης και αρκούντως υμνητικές.
Εκδόσεις, εξάλλου, του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης, όπως: Ο Αγώνας μέσα από τον Κυπριακό Τύπο, το Ημερολόγιο του 2019, ιδιωτικές εκδόσεις αγωνιστών και της τομέαρχου Ελενίτσας Σεραφείμ Λοΐζου, της Υπουργού Κλαίρης Αγγελίδου, δικές μου και άλλων, αναφέρονται στα αποτυπώματά μας, όπως και εκπομπές από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση.
Ενδεικτικά αναφέρω τα ντοκυμαντέρ του ΡΙΚ από την Πόπη Δανιήλ με συνεντεύξεις αγωνιστριών και μαρτυρίες ανδρών γι αυτές, από τον Γιάννη Καραολή με τίτλο « Γρηά Φιλήμων» και από εμένα με τίτλο « Μάνες ηρώων» στη δεκαετί α του ´90.
Συγκεντρώθηκαν, ακόμη, αργότερα, μαρτυρίες από την Ένωση προφορικής Ιστορίας και άλλους. Όμως δεν έχουμε ένα συγκεντρωτικό έργο, όπως έχουμε για κορυφαίους ή άλλους αγωνιστές, για τους εννιά της αγχόνης, τα κρατητήρια, τους μάρτυρες των βασανισμών, την Καρπασία και άλλα πολλά, άνκαι η γυναίκα είναι παρούσα παντού, σηκώνοντας συχνά βαρύ φορτίο.
Είναι γι’ αυτό που θεωρώ πως η εκδήλωση από θεσμοθετημένα και αρμόδια σώματα, ανοίγει ένα παράθυρο σε μια δεξαμενή πληροφοριών, όπως είναι οι ζώσες ακόμα συναγωνίστριες, αλλά και οι συναγωνιστές που εργάστηκαν μαζί μας στην υπέροχη τετραετία του αγώνα.
Το παράθυρο αυτό μπορεί σήμερα να το ανοίξει μια αξιόλογη κοινότητα ιστορικών και ερευνητών, όσο υπάρχουν ακόμα οι πηγές, και ν’ αδράξει την ευκαιρία να μάθει, καταγράψει, να αξιολογήσει και ν´ αποτιμήσει με επιστημοσύνη και από την χρονική απόσταση που είναι, νομίζω, αρκετή, τα γυναικεία αποτυπώματα της κορυφαίας στιγμής της Ιστορίας μας, στην οποία κυριάρχησαν με ισοτιμία που λειτούργησε αυτονόητα, η θαυμαστή ενότητα, η αγωνιστικότητα, αλλά και η αυταπάρνηση ανδρών και γυναικών, με αποτέλεσμα να καταγραφούν πράξεις ηρωισμού και αρετής καταυγάζοντας την οικουμένη.
Οι αναφορές στον Τύπο της εποχής είναι ανάγκη, πιστεύω, να αποδελτιωθούν, όχι μόνο για να συμπληρώσουν τον φλοιό των γεγονότων, αλλά και για να φωτίσουν περισσότερο τον εσωτερικό πυρήνα τους.
Με δεδομένους τους τότε περιορισμούς στον κυπριακό Τύπο, είναι αξιοσημείωτη η δημοσιότητα που δίνει στα γεγονότα και ιδιαίτερα στις συγκρούσεις, στις πράξεις ηρωισμού και στις κηδείες των ηρώων μας.
Ο ελληνικός Τύπος της Κύπρου ήταν αρχικά διστακτικός στην προβολή του αγώνα, σε σημείο που ο Διγενής αναγκάστηκε να λάβει τιμωρητικά μέτρα, τα οποία επηρέασαν την κυκλοφορία των εφημερίδων, που θεωρήθηκαν μη βοηθητικές. Αλλά, όπως αναφέρει ο ίδιος στα Απομνημονεύματά του,(σ. 40), «συν τω χρόνω, προς τιμήν του, ο Τύπος επειθάρχησεν απολύτως και αποτίω φόρον τιμής δια την στάσιν του».
Οι αναφορές στη γυναικεία παρουσία είναι εμφανείς και σε πολλές περιπτώσεις αναδεικνύεται η γυναίκα σε ρόλους πρωταγωνιστικούς, με τις μητέρες, τις συζύγους, τις αρραβωνιαστικές, τις μαθήτριες, αλλά και τις γιαγιάδες, να είναι σημαιοφόρες και μυροφόρες. Σημειώνονται, για παράδειγμα, οι επισκέψεις στα κρατητήρια και τις φυλακές, με αποκορύφωμα τις επισκέψεις στους μελλοθάνατους προτού βαδίσουν στο ικρίωμα της αγχόνης, όπως και η παρουσία τους στις δίκες αγωνιστών ή τις θανατικές ανακρίσεις πεσόντων, είτε ειδικά, είτε στο πλαίσιο γενικότερων αναφορών.
Στην περίπτωση των διαδηλώσεων, εξάλλου, είναι εμφανής στον Τύπο η παρουσία των γυναικών και ιδιαίτερα σε εκείνες των κατοίκων κατοίκων της Αυγόρου, με αποκορύφωμα τη θυσία της Λουκίας Παπαγεωργίου, τον Ιούλιο του ‘58.
Πρωτοσέλιδη κι ολοσέλιδη η προβολή των γεγονότων, όσο και των καταγγελιών των κατοίκων στην Επαρχιακή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Αμμοχώστου για την απάνθρωπη συμπεριφορά των δυνάμεων ασφαλείας.
Αναφορές ομαδικής δράσεις της γυναίκας συναντούμε επίσης στην περίπτωση των γυναικών στα Αγρίδια, στα Σπήλια και αλλού, ενώ ειδικές, ονομαστικές αναφορές γίνονται όταν συλλαμβάνονται γυναίκες, όταν κακοποιούνται, όταν εκτελούνται από δυνάμεις ασφαλείας ή Τούρκους, ή όταν είναι παράπλευρες απώλειες.
Στην τελευταία κατηγορία εμπίπτουν:
>>>η 37 χρονη Αγνή Θυμοπούλου, που έχασε τη ζωή της από ρίψη βόμβας ενώ περνούσε έξω από αγγλικό μπαρ στη Λευκωσία στις 23 Νοεμβρίου του ´55,
>>>η 13 χρονη Νίκη Γιάγκου, από ρίψη βόμβας έξω από το διοικητήριο Λεμεσού στις τρεις Απριλίου του ´56, και
>>>η δεκάχρονη Ιωάννα Ζαχαριάδου, από φόβο όταν οι δυνάμεις ασφαλείας επέδραμαν στην Αμμόχωστο, στις 3 Οκτωβρίου του ´58.
Από δυνάμεις ασφαλείας σκοτώθηκαν, όταν, κατά τις ανακοινώσεις τους, αρνήθηκαν σε κλήση να σταματήσουν, τρεις γυναίκες:
>>η Μαρία Οικονόμου, 37 ετών, από την Κοκκινιά της Ελλάδας, στις 15 Δεκεμβρίου του ‘55,
>>>η Όλγα Κωνσταντινίδου από το Ναύπλιο, στις 26 Ιουνίου του ´56, και
>>>η Ευτυχία Ζένιου από τους Τρούλλους. Η Ευτυχία ήταν 75 ετών και ήταν κωφή.
Από τους Τούρκους σφαγιάστηκαν το μαύρο καλοκαίρι του ´58 έξη γυναίκες:
>>>η Αγαθονίκη, ηγουμένη, κοντά στο μοναστήρι της Μεταμόρφωσης (10.7.58)
>>>η Ρεβέκκα Ηλία,60 ετών (1.8.58) και η Ευπραξία Κώστα 80, (17.9.58) από την Σουσκιού
>>>η Παναγιώτα Αριστοδήμου, 75 ετών από τα Μαμώνια ( την ίδια τύχη είχε και ο σύζυγός της) (4.8.58)
>>>η Όλγα Ιωάννου, 44 ετών, από την Κοντέα (θανατώθηκε στη Λάρνακα) (31.7.58) και
>>>η Ελένη Ηλία 64, από τη Λευκωσία (6.8.58)
Δημοσιεύματα στο «Τάϊμς Οφ Σάϋπρους» τόνωσαν το ηθικό
Οι περισσότερες αναφορές για γυναικεία αποτυπώματα στη διάρκεια της τετραετίας, συναντώνται στο ελληνόφωνο δεκαπενθήμερο περιοδικό με τον αγγλόφωνο τίτλο «Τάϊμς Οφ Σάϋπρους», που στεγαζόταν και τυπωνόταν στα τυπογραφεία «Αναγέννησις», ιδιοκτησίας της Αρχιεπισκοπής Κύπρου, συγκατοικώντας με την ομώνυμη ημερήσια εφημερίδα και έχοντας τον ίδιο εκδότη, τον Άγγλο δημοσιογράφο Τσιαρλς Φόλεϋ. Το περιοδικό κάλυψε αρκετές σελίδες του αγώνα και σε ένα από τα εξώφυλλά του εικόνισε και την με αριθμό ΕΝΑ πολιτική κρατούμενη, την Ουρανία Κοκκίνου.
Με αφορμή την κράτηση και πολλές από τις συνέπειές της δημοσιεύτηκαν κείμενα που συγκίνησαν, που τόνωσαν το ηθικό και που μαζί με την αρθρογραφία και άλλων εντύπων και τις ανάλογες καταγγελίες είχαν απήχηση στην κυπριακή κοινή γνώμη, αλλά βοήθησαν να ακουστεί και εκτός Κύπρου η κραυγή ότι, παρά την ανισότητα των μέσων, παρά τις απώλειες, παρά τον πόνο και την απόγνωση, ένας λαός στην άκρη της Μεσόγειος επιμένει να μάχεται για τα δίκαιά του με τη συμμετοχή και των γυναικών και των παιδιών του. Με τη συμμετοχή και των λεγόμενων αμάχων.
Όσο μπόρεσα τότε, προσπάθησα, ακόμα και με τους τίτλους, αλλά και τους υπερτίτλους ή υποτίτλους των κειμένων μου, να συμβάλω στην καταγραφή των γεγονότων, χωρίς να αποκαλύπτω οτιδήποτε που θα μπορούσε να βοηθήσει τον αντίπαλο και με σεβασμό στις θυσίες και τα μαρτύρια του λαού μας.
Ενδεικτικοί τίτλοι:
1. Από τα κρατητήρια στον λευκό θάλαμο του νοσοκομείου,
που αναφερόταν στη Λούλα Κοκκίνου,
2.Πέθανες μανούλα μου χωρίς να με δεις,
για τη Στέλλα Κωνσταντίνου ,
3.Πίσω από τους τοίχους των φυλακών μια κοπέλα ζωγραφίζει,
για την Αλίκη Στρογγυλού,
4. Ο μεγάλος πόνος στο μικρό χωριατόσπιτο του Παλαιχωριού,
για την Μαρούλα Καραολή,
5. Οι γυναίκες γιορτάζουν μπροστά σε ένα πέτρινο βωμό.
Μια εργάτρια της αγάπης στα κρατητήρια και το νοσοκομείο,
για την Ελενίτσα Σεραφείμ,
6.Θάρρος κι αυτή η μπόρα θα περάσει
για τη Ρίτα Ανθούλη,
7. Οι ελεύθερες πολιορκημένΕς,
8. Δεκαέξη γυναίκες πίσω από τα συρματοπλέγματα,
9. Θεέ μου, πότε θα τελειώσει αυτό το μαρτύριο;
για την παπαδιά Χρυστάλλα Παπαφωτίου Καλογήρου.
Αλλά και σε άλλα κείμενά μου, στο ίδιο περιοδικό, που αναφέρονται σε ήρωες ή γεγονότα του αγώνα, είναι έντονα τα γυναικεία αποτυπώματα, όπως σ´ εκείνα για τον Γρηγόρη Αυξεντίου, τον Ιάκωβο Πατάτσο, τον Μάκη Γεωργάλλα, τον Πάτροκλο Κοκκίνου, τον Νίκο Γεωργίου, τον Χρήστο Τσιάρτα, τους κρατούμενους στον Μαχαιρά κληρικούς, τις ανατινάξεις σπιτιών, τις επιχειρήσεις στην καρδιά της ΕΟΚΑ, για την απονομή χάριτος σε δύο θανατοποινίτες και άλλα πολλά.
Πρωταγωνίστριες στην παθητική αντίσταση
Καθαρά γυναικείο αποτύπωμα, που δεν μπορεί να αγνοηθεί είναι, κατά τη γνώμη μου, και η συμβολή της γυναίκας στην παθητική αντίσταση, για την οποία υπάρχουν επίσης αναφορές στον Τύπο της εποχής.
-Η αλατζιά θα γίνει της λευτεριάς μας η πορφύρα, είναι ο τίτλος που έδωσα στο σχετικό σημείωμά μου στο περιοδικό Τάϊμς οφ Σάϋπρους τον Σεπτέμβριο του ´58.
Σε 71 αργαλειούς υφάνθηκαν 5.317 πήχεις αλατζιάς σε διάστημα 30 ημερών, σε διαγωνισμό που οργάνωσε η ΟΧΕΝ Άνω Ζώδιας.
Νικήτρια η Μαρίτσα Λιμισή, μητέρα τριών παιδιών. Παρέδωσε 293 πήχεις και το έπαθλο ήταν ένα πακέτο νήμα.
Δεύτερη η Θεογνωσία Λαμπούρτα. Παρέδωσε μόνο 23 πήχεις λιγότερους. Μα ήταν 93 χρόνων.
Την ανάγκη καταγραφής της συμβολής της γυναίκας στον Αγώνα μας επισήμανα και με το δοκιμιακό μου αντίδωρο « Μη ορρωδήσασα». Την επαναλαμβάνω και σήμερα σε αυτό τον ιερό χώρο, κάτω από τις μορφές των ηρώων και των μαρτύρων μας, ως χρέος στην Ιστορία μας.
Όσοι πιστοί ….
*Παρέμβαση σε εσπερίδα που οργανώθηκε στις 8 Μαρτίου 2023 από ατο Ίδρυμα Απελευθερωτικού Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-1959, το Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-1959 και την Ένωση Προφορικής Ιστορίας Κύπρου.
