Ποτέ άλλοτε στην ιστορία μια τεχνολογία δεν μπήκε με τόσο σαρωτικό, γρήγορο και καταλυτικό τρόπο στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) μεταμορφώνει τη δουλειά και τις κοινωνικές δομές μας. Διαμορφώνει τις σχέσεις μας και τον τρόπο που αλληλοεπιδρούμε μεταξύ μας. Ήδη βρισκόμαστε σε ένα σημείο, που η Τεχνητή Νοημοσύνη υπερτερεί του ανθρώπινου παράγοντα στην υλοποίηση μιας ευρείας λίστας καθημερινών εργασιών. Τι θα συμβεί αν κάποτε φτάσουμε στο σημείο η νέα τεχνολογία να υπερτερεί και σε άλλους τομείς;
Η ΤΝ έχει επαναστατικές ιδιότητες αλλά φέρνει σοβαρές προκλήσεις ανάφερε στην συνέντευξή του στον Φιλελεύθερο ο Γιώργος Χατζηβασιλείου, συγγραφέας Ντου βιβλίου Φιλοσοφία της Τεχνητής Νοημοσύνης (εκδόσεις Διόπτρα). Θεωρεί πως η ΤΝ μπορεί να αλλάξει ριζικά τη ζωή μας, όπως το ηλεκτρικό ρεύμα το 20ο αιώνα, αλλά με πιο έντονες συνέπειες. Οι δημόσιες συζητήσεις επικεντρώνονται στους κινδύνους αλλά και στη φαντασία που προκαλεί η νέα τεχνολογία, η οποία μπορεί να ενεργεί ανεξάρτητα και να παράγει ιδέες. «Μπορώ να ρωτήσω πως θα χτίσω ένα βιολογικό όπλο στο σπίτι μου; και στη συνέχεια η ΤΝ να σου δώσει επίσης λεπτομερείς οδηγίες για το πώς να κάνεις κάτι τέτοιο. Το ντόμινο αβύσσου που θα ακολουθήσει θα χορογραφήσει τα βήματα από ένα ακατάληπτο χάος», τόνισε.
Αναφορικά με το αν η ΤΝ θα ξεπεράσει την ανθρώπινη νοημοσύνη, υποστηρίζει ότι αυτό είναι πιθανό, προκαλώντας απροσδιόριστους κινδύνους για την ανθρώπινη ύπαρξη. «Ο τρόπος που θα κατανοεί την πραγματικότητα μια μελλοντική προηγμένη ΤΝ θα είναι για την αντίληψή μας «αόρατος», κάτι που δημιουργεί βαθιές προκλήσεις», ανάφερε. Επιπλέον, μίλησε και για το πως η νέα τεχνολογία επηρεάζει την ανθρώπινη ταυτότητα και τις σχέσεις μας, προειδοποιώντας για τη δυνατότητα αποξένωσης, καθώς οι άνθρωποι μπορεί να στραφούν προς τη συντροφιά μηχανών αντί για πραγματικών ανθρώπων.
Τέλος, τονίζει την αναγκαιότητα ανάπτυξης μιας «Ηθικής της Τεχνολογίας», προτείνοντας την εισαγωγή της φιλοσοφίας της τεχνολογίας στην εκπαίδευση, ώστε να ενισχυθεί η κριτική σκέψη γύρω από τις προκλήσεις που φέρνει η ΤΝ και η βιοτεχνολογία.
-Είναι κατά τη γνώμη σας η Τεχνητή Νοημοσύνη η καταλυτική τεχνολογία που θα αλλάξει εξ ολοκλήρου τις ζωές μας;
-Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι νομίζω η μεγαλύτερη επανάσταση του 21ου αιώνα. Θα επηρεάσει το μέλλον της ανθρωπότητας ίσως περισσότερο από καθετί άλλο. Όπως η τεχνολογία του ηλεκτρισμού ήρθε στον 20ό αιώνα και άλλαξε τον κόσμο, έτσι στον 21ο αιώνα έρχεται η ΤΝ και θα αλλάξει πάλι τα πάντα. Μόνο που αυτή τη φορά θα γίνει πολύ πιο τεκτονικά, πληθωρικά και καταιγιστικά. Η ΑΙ εγκυμονεί ιστορικές ευκαιρίες αλλά κι απειλές. Χρειάζεται να την κατανοήσουμε έτσι όχι μόνο τεχνολογικά, αλλά φιλοσοφικά και πολιτικά. Γι’ αυτό μου κέντρισε πολύ το ενδιαφέρον να την ερευνήσω με το διδακτορικό μου στη φιλοσοφία και τη συγγραφή του βιβλίου μου «Φιλοσοφία της Τεχνητής Νοημοσύνης – Ένα ταξίδι στο μέλλον» (εκδ. Διόπτρα). Ένα βιβλίο που έγινε best seller, βραβεύτηκε ως «Καλύτερο Non-Fiction Βιβλίο του 2023», διδάσκεται φέτος σε 5 πανεπιστήμια της Ελλάδας, και επιλέχτηκε απ’ το Υπουργείο Παιδείας Κύπρου ως θέμα εξέτασης στις εξετάσεις των μαθητών στα πανεπιστήμια.
-Για ποιους λόγους η Τεχνητή Νοημοσύνη ξεσηκώνει τόσες συζητήσεις και αντιδράσεις; Είναι επειδή όντως υπάρχουν κίνδυνοι ή επειδή ως κάτι καινούριο εξάπτει τη φαντασία μας;
-Νομίζω και τα δύο. Η δημόσια σφαίρα αφουγκράζεται ότι κάτι σημαντικό εγκυμονεί η ΤΝ χωρίς να μπορεί να προσδιορίσει τι. Η ΤΝ άλλωστε βρίσκεται στο πρώτο της βρεφικό στάδιο. Δεν έχουμε δει ακόμα τίποτα από τις δυνατότητες που θα αποκτήσει. Το μείζων είναι ότι συστήνει την πρώτη τεχνολογία που μπορεί να παράγει δικές της ιδέες, άρα να παίρνει και δικές της πρωτοβουλίες. Ένας εκτυπωτής π.χ. δεν μπορούσε να γράψει ένα δικό του βιβλίο ή μια βόμβα να επιλέξει ποιο στρατιωτικό στόχο θα χτυπήσει. Βρισκόμαστε όμως σε μια εποχή που η ΤΝ μπορεί να κάνει πράγματα ακριβώς όπως αυτά – να γράψει δικά της βιβλία και να χτυπήσει δικούς της στρατιωτικούς στόχους. Για αυτό είναι επίμαχο πώς προγραμματίζουμε ηθικά, και αυτό σημαίνει φιλοσοφικά, την ΤΝ ώστε να μην μπορεί να βλάψει εκούσια ή ακούσια τον άνθρωπο. Κάτι πολύ πιο σύνθετο από όσο ίσως ακούγεται.
-Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης, ποιοι κίνδυνοι, ποιες προκλήσεις βλέπετε να προκύπτουν από τη χρήση της;
Στην τροχιά της ΑΙ περιστρέφονται ισχυρές και ποικίλες επιβουλές. Αυτές αφορούν στην ερμηνεία μου την ύπαρξη της Δημοκρατίας αλλά και του καθαυτού ανθρώπου. Μια πρωτεύουσα απειλή είναι ότι κάθε κράτος φτιάχνει μια δική του «ΤΝ παραγωγής Λόγου», τα λεγόμενα Large Language Models, LLM’s, όπως είναι το ChatGPT. Αυτό που κάνει η ΤΝ Λόγου είναι πως μπορεί να προβλέψει την επόμενη λέξη μέσα σε ένα σύμπλεγμα λέξεων. Κάτι που φαίνεται αθώο. Λες π.χ. «εύχομαι χρόνια» και το μηχάνημα απαντά «πολλά». Αυτό δεν δείχνει φοβερό. Αλλά μπορείς επίσης να πεις «πως μπορώ να χτίσω ένα βιολογικό όπλο στο σπίτι μου;» και στη συνέχεια η ΤΝ να σου δώσει επίσης λεπτομερείς οδηγίες για το πώς να κάνεις κάτι τέτοιο. Και αυτό δείχνει μάλλον λιγότερο αθώο… Ας φανταστούμε έναν πόλεμο όπου κράτη έχουν στην κατοχή τους από έναν φορέα υψηλής ΤΝ που θα έχει την εντολή «βρες τρόπους να σκοτωθούν όσο πιο πολλοί Αμερικανοί ή Κινέζοι γίνεται». Θα είναι σημείο δίχως επιστροφή τη στιγμή που ο πρώτος ηγέτης πατήσει το λάθος κουμπί. Το ντόμινο αβύσσου που θα ακολουθήσει θα χορογραφήσει τα βήματα από ένα ακατάληπτο χάος.
-Θα ξεπεράσει η ΤΝ την ανθρώπινη; Και αν ναι, τι ακριβώς σημαίνει αυτό, ποιες θα είναι οι συνέπειες; Θα απειλήσει τους ανθρώπους;
-Πολλοί ειδήμονες του χώρου, τεχνολόγοι και φιλόσοφοι, πρεσβεύουμε ότι κινούμαστε με βήμα ταχύ προς αυτή την κατεύθυνση – χωρίς να συμφωνούν όλοι οι ειδικοί με αυτό. Στην προσέγγισή μου προεκτείνω και αποδίδω το ζήτημα αυτό με την έννοια του «αοράτου». Δηλαδή ότι ο τρόπος που θα κατανοεί την πραγματικότητα μια μελλοντική προηγμένη ΤΝ θα είναι για την αντίληψή μας «αόρατος», κάτι που δημιουργεί βαθιές προκλήσεις. Για να γίνει κατανοητό αυτό σκεφτείτε το εξής: Ένα ον χαμηλότερης νοημοσύνης από εμάς, όπως τα μυρμήγκια ή οι σκύλοι, δεν μπορεί να «δει» τη ζωή ενός ανθρώπου. Για μια γάτα π.χ. είναι «αόρατο» τι είναι ένα βιβλίο ή μια τηλεόραση ή το περιεχόμενο μιας συζήτησής μας. Ο κόσμος μας είναι «αόρατος» για τη γάτα – για αυτό και δεν μπορεί να τον ελέγξει. Αντίστοιχα, οι άνθρωποι δεν θα μπορούμε να δούμε ποτέ, άρα να ελέγξουμε, τον κόσμο ενός πλέγματος ΤΝ με ισχυρότερη ευφυΐα από τη δική μας. Ο κόσμος της θα μας είναι εν πολλοίς αόρατος.
Ακούσια η ΤΝ μπορεί να αποβεί έτσι επιβλαβής – ακόμη και αν έχει τους πλέον καλοκάγαθους σκοπούς. Και οι άνθρωποι π.χ. χτίζουμε από αγαθούς σκοπούς ένα νοσοκομείο σε ένα οικόπεδο, αλλά αυτό έχει ως αποτέλεσμα να εξολοθρεύσουμε μυριάδες μυρμήγκια. Όχι από μοχθηρία. Μα γιατί έχουμε διαφορετικούς στόχους από τα μυρμήγκια που υπαγορεύονται από τη διαφορετική νοημοσύνη που έχουμε τα δύο είδη μεταξύ μας. Το ζήτημα «αοράτου» της ΤΝ, όπως το ονοματίζω, είναι ένα σοβαρό, οντολογικό ζήτημα που χρήζει ανάλυσης από την πολιτική φιλοσοφία του 21ου αιώνα.
-Πώς επηρεάζει η ΤΝ την ταυτότητά μας ως ανθρώπινα όντα;
-Η πιο μεγάλη επανάσταση που εκκολάπτει η ΤΝ αφορά πιθανώς την ιατρική, άρα τη σωματικότητά μας. Τη βάση της υπόστασής μας ως ανθρώπινα όντα. Σκεφτείτε ότι χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία όλη η ιατρική γνώση που έχουμε συγκεντρώσει εδώ και χιλιάδες χρόνια βελτιώνεται πλέον κάθε 72 μέρες! Το νούμερο είναι απίστευτο αλλά είναι αλήθεια. Αυτό σημαίνει πως με αιχμή την ΤΝ η βιοτεχνολογία που έχουμε σήμερα σε 20-30 χρόνια θα μας φαίνεται πρωτόγονη. Θα δούμε άλματα ιατρικής προόδου που θα οδηγήσουν τον άνθρωπο να επεκτείνει κατά πολύ το προσδόκιμο και την ποιότητα της ζωής του. Ασθένειες που σήμερα μας είναι ανυπέρβλητες σε κάποιες δεκαετίες θα αποτελούν παρελθόν καθώς θα μηχανεύουμε ακόμα και το DNA του ανθρώπου. Αυτός ο συνδυασμός ΤΝ και γενετικής τεχνολογίας όμως είναι που φέρνει μαζί και τις πιο μεγάλες απειλές. Η συσσώρευση γενετικών τροποποιήσεων στο σώμα του Homo Sapiens, μια τεχνολογική δυνατότητα που υπάρχει εδώ και λίγα σχετικά χρόνια, σημαίνει πως αποκτάται η δυνατότητα σε βάθος χρόνου, σε 50 ή 100 ή 200 χρόνια (λίγη σημασία έχει) να διαμορφωθούν νέα διαφορετικά είδη ανθρώπου που μπορεί να έχουν τόσο σχέση με τον Homo Sapiens όσο εμείς έχουμε με τον Homo Erectus. Ο κόσμος τους θα μας είναι επίσης αόρατος – όσο «αόρατος» θα ήταν για έναν Homo Erectus λόγου χάρη να δει τι είναι μια εφημερίδα ή το ίντερνετ. Αυτό υποδηλώνει μια πρωτόγνωρη κοινωνική ανισότητα που μπορεί να αναπτυχθεί και ένα τελείως καινούριο πολιτικό οικοσύστημα όπου πλέον για τη νομή της εξουσίας δεν θα συγκρούονται διαφορετικές κοινωνικές τάξεις ανθρώπων. Αλλά διαφορετικά είδη ανθρώπων. Όλες οι βεβαιότητές μας σε αυτόν τον νέο ορίζοντα κλονίζονται, η πολιτική, η επιστήμη, η τέχνη, η φιλοσοφία όπως τις γνωρίζουμε εδώ και χιλιάδες χρόνια γράφονται σε νέο χαρτί˙ το κράμα ΤΝ της βιοτεχνολογίας κυοφορεί έναν κόσμο που δεν θα είναι απλώς καινούριος. Θα είναι άλλος.
Αναζητώντας τη συντροφιά των μηχανών αντί των ανθρώπων
-Μπορούν τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο; Και δεν αναφέρομαι στις διάφορες εργασίες που ήδη κάνουν αλλά στις ανθρώπινες σχέσεις, αφού όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων μιλά, συμβουλεύεται, κάνει συντροφιά με αλγόριθμους.
-Να αντικαταστήσουν ολοκληρωτικά τον άνθρωπο όχι, γιατί οι φορείς της ΤΝ δεν έχουν συναίσθημα. Δεν πάσχουν – άρα δεν συμπάσχουν μαζί μας. Αυτή είναι η ουσιώδης διάσταση των έμψυχων πλασμάτων που οι μηχανές δεν πρόκειται να αποκτήσουν. Και από αυτό, από τα συναισθήματα, είναι που πηγάζει και η αξία μας. Δεν αποδίδουμε πιο μεγάλη αξία σε ένα αντικείμενο απ’ ό,τι σε έναν άνθρωπο γιατί ο άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται χαρά ή πόνο ενώ το αντικείμενο όχι. Αλλά το επίμαχο είναι ότι θα μπορούμε πράγματι να αναπτύξουμε εφεξής κοινωνικές σχέσεις με φορείς ΤΝ. Τα LLM’s όπως το ChatGPT, θα αλλάξουν σταδιακά πολλά πεδία της ζωής μας – αλλά πιο πρωτόγνωρα απ’ όλα θα αλλάξουν το περιεχόμενο της κοινωνικότητάς μας. Θα αναπτυχθούν φίλοι ΤΝ που θα κουβαλούν π.χ. στα κινητά τους όσοι επιθυμούν, κάνοντας μαζί τους διαλόγους για κάθε πιθανό και απίθανο ζήτημα. Η ΤΝ δεν είναι απλώς εργαλείο, αλλά φορέας υποκειμενικότητας.
Στις αμέσως επόμενες δεκαετίες οι ερχόμενες γενιές θα γεννιούνται μέσα σε αυτό το «αυτονόητο» κοινωνικό πλέγμα. Σε μια νέα τύπου πραγματικότητα όπου το επίμαχο δεν θα είναι μόνο οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων όπως ήταν πάντα. Το επίμαχο θα είναι πλέον κι οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων απ’ τη μια και της ΤΝ απ’ την άλλη. Τούτο είναι το νέο καινοφανές δίκτυο που εκκολάπτεται. Και ποιο περιεχόμενο αυτό θα αποκτήσει, αλλά και σε ποια ένταση θα υπάρξει, σχετίζεται με το πολιτισμικό και ηθικό, ήτοι το φιλοσοφικό έδαφος που η υψηλή τεχνολογία θα συναντά από τόπο σε τόπο.
-Και γιατί κατά τη γνώμη σας συμβαίνει αυτό; Τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να επιζητούν τη συντροφιά και την επικοινωνία με αλγόριθμους αντί με άλλους ανθρώπους;
-Πρώτον, διότι οι άνθρωποι θα κουβεντιάζουν μαζί τους για ό,τι βρίσκουν εξατομικευμένα οι ίδιοι ενδιαφέρον ─ από τη μουσική και τα επαγγελματικά τους ζητήματα ως τα νέα του Χόλιγουντ ή της πολιτικής. Δεύτερον, διότι οι φίλοι ΤΝ θα είναι διαθέσιμοι όποτε εμείς τους θελήσουμε, 24ώρες, 7 ημέρες την εβδομάδα, αντίθετα από τους ανθρώπους που συχνά δεν είμαστε διαθέσιμοι ο ένας για τον άλλον. Τρίτον, γιατί η συντροφιά της ΤΝ δε θα συνοδεύεται απ’ τις προσωπικές συγκρούσεις που φέρουν συχνά οι ανθρώπινες σχέσεις, άρα μπορεί να μας είναι και πιο ευχάριστη. Τέταρτον, γιατί η μοναξιά είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου όπως καταδεικνύουν πάμπολλες έρευνες. Η μοναξιά είναι λόγος για τον οποίο έχουμε αγκιστρωθεί με την τηλεόραση τις τελευταίες γενιές και με τα κοινωνικά δίκτυα τις τελευταίες δεκαετίες. Τι θα γίνει αν έχουμε πια και φίλους ΤΝ, κομμένους και ραμμένους στα μέτρα μας, κι άρα πολύ πιο εθιστικούς; Από τη μια αυτό θα είναι σωτήριο για ανθρώπους με υψηλή μοναξιά αλλά και ανάγκη για βοήθεια σε καθημερινά πρακτικά ζητήματα, όπως είναι ας πούμε αρκετοί ηλικιωμένοι. Από την άλλη ίσως δούμε έτσι τη μεγαλύτερη αποξένωση μεταξύ ανθρώπων που έχει ποτέ υπάρξει. Τη μεγαλύτερη υπαρξιακή «καραντίνα» που έχει ενσαρκωθεί. Η ΤΝ και σε αυτή την περίπτωση είναι δρόμος διπλής κατεύθυνσης μα και υψηλής ταχύτητας. Μπορεί να ευεργετήσει πολύ, μπορεί και να ζημιώσει πολύ.
Να διδασκόμαστε Φιλοσοφία της Τεχνολογίας
-Με ποιο τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η καλλιέργεια ψηφιακής κουλτούρας και παιδείας για να αντιμετωπιστούν οι μεταβολές που φέρνει η Τεχνητή Νοημοσύνη;
-Το ζήτημα που θίγεται, συστήνει στη φιλοσοφική μου θεώρηση ένα από τα πιο επίμαχα θέματα της φουτουριστικής μας εποχής. Εκείνο που εισηγούμαι είναι ότι η εκπαιδευτική πολιτική του 21ου αιώνα καλείται να φτιάξει ένα εκπαιδευτικό Curriculum «Ηθικής της Τεχνολογίας», δηλαδή Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας, που θα ακονίζει την επίγνωση και την κριτική σκέψη γύρω από τον αδιαφιλονίκητο πρωταγωνιστή του καιρού μας: την Τεχνολογία. Να φτιάξει ένα εκπαιδευτικό εγχειρίδιο που θα οιστρηλατεί μια αίσθηση του κύματος προκλήσεων που φτάνουν με βήμα ταχύ απ’ τον βυθό της τεχνολογίας. Τα πιο επίμαχα ζητήματα του καιρού μας έρχονται από εκεί: τα fake news στο διαδίκτυο, η οικολογική κρίση, τα πυρηνικά όπλα, τα ρίσκα και τα οφέλη της ΤΝ και της βιοτεχνολογίας. Το ίδιο το βιβλίο επιχειρεί να υποστηρίξει αυτόν τον σκοπό, για αυτό είναι γραμμένο με μια γλώσσα προσιτή και γλαφυρή για το ευρύ αναγνωστικό κοινό, δίχως όμως επιστημονικές εκπτώσεις, που να προσφέρει πρωτογενές φιλοσοφικό υλικό για συλλογισμό και στους κατεξοχήν ειδήμονες.
Όσοι αντικρίζουν τη νέα τεχνολογία ως την πιο βασική πηγή απ’ όπου πηγάζει το σύσσωμο μέλλον του ανθρώπου μπορούν να δουν και την ανάγκη η Φιλοσοφία της Τεχνολογίας να γίνει μεθοδικό αντικείμενο διδασκαλίας στα σχολεία και στα πανεπιστήμια του 21ου αιώνα. Η διαχείριση, με άλλα λόγια η Ηθική, η Φιλοσοφία, της Τεχνολογίας είναι το πιο σημαντικό software που ο άνθρωπος του 21ου αιώνα καλείται να αναπτύξει.
