Η συμφωνία της 9ης Οκτωβρίου ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Χαμάς προβλήθηκε από πολλούς ως ιστορική καμπή. Στην ουσία, όμως, πρόκειται περισσότερο για μια εύθραυστη ανακωχή παρά για πραγματική ειρηνευτική πρόοδο. Ένα αναγκαίο διάλειμμα για ανάσα και από τις δύο πλευρές – όχι από πνεύμα συμφιλίωσης, αλλά από ανάγκη επιβίωσης.
Το protothema.gr βρέθηκε στο Ισραήλ και κατέγραψε τόσο την επιστροφή των 20 ομήρων που επί δύο χρόνια παρέμεναν στα τούνελ της Χαμάς εντός του παλαιστινιακού θύλακα όσο και τη ζωή στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη, δίνοντας το «παρών» στη Ραμάλα, τη Νάμπλους αλλά και την Τζενίν, εκεί που οι έποικοι δημιουργούν ένα εκρηκτικό και εξόχως πιεστικό κλίμα.
Η συμφωνία προβλέπει κατάπαυση πυρός, μερική αποχώρηση ισραηλινών δυνάμεων από τμήματα της Λωρίδας της Γάζας, ανταλλαγή κρατουμένων και ανθρωπιστική βοήθεια υπό διεθνή επίβλεψη. Ωστόσο, αποφεύγει τα πιο κρίσιμα ερωτήματα: ποιος θα κυβερνήσει τη Γάζα την επόμενη μέρα; Ποιος θα επιβάλει τάξη, ποιος θα ελέγχει τα όπλα, ποιος θα αναλάβει να ξαναστήσει μια κοινωνία, που έχει χάσει τα πάντα;
Η Γάζα μετά τον πόλεμο: ένας τόπος χωρίς σταθερές
Η Γάζα δεν είναι πια πόλη. Είναι ένας κρατήρας. Πάνω από το 90% των κτιρίων έχει υποστεί ζημιές ή ολική καταστροφή. Νοσοκομεία λειτουργούν με γεννήτριες, το νερό είναι μολυσμένο, και σχεδόν 1,8 εκατομμύρια άνθρωποι –το 85% του πληθυσμού– είναι εκτοπισμένοι μέσα στη δική τους γη. Τα μπάζα και τα χαλάσματα είναι η νέα κανονικότητα.
Όμως, η πραγματική καταστροφή δεν είναι υλική. Είναι θεσμική. Οι τοπικές αρχές έχουν καταρρεύσει. Οι μηχανισμοί διακυβέρνησης που συντηρούσε η Χαμάς κυρίως μέσα από την ένοπλη βία, τον εκφοβισμό και την καταπίεση του ίδιου του λαού που την έφερε στην εξουσία το 2006 –από τη διανομή τροφίμων ως την αστυνόμευση– έχουν διαλυθεί. Και στο κενό αυτό ξεπροβάλλει ένα επικίνδυνο μείγμα φατριών, οικογενειακών δικτύων και ενόπλων ομάδων που διεκδικούν ρόλο στη «μετα-Χαμάς» εποχή.
Οι μάχες μέσα στα ερείπια
Μέσα στις γειτονιές της Γάζας, μαίνονται συγκρούσεις που δεν μεταδίδονται στα διεθνή μέσα. Ο πόλεμος ανάμεσα στη Χαμάς και τις τοπικές φατρίες -όπως η ισχυρή οικογένεια Doghmush και μικρότερες ομάδες που είχαν παραδοσιακά ρόλο στη μαύρη αγορά- έχει ήδη κοστίσει δεκάδες ζωές. Πρόκειται για αγώνα επιβίωσης και ελέγχου: ποιος θα κρατήσει τα όπλα, ποιος θα διαχειριστεί τη βοήθεια, ποιος θα εμφανιστεί ως «προστάτης» των συνοικιών.
Η Χαμάς, αποδεκατισμένη αλλά όχι νεκρή, προσπαθεί να επιβάλει εκ νέου την κυριαρχία της με μέσα που θυμίζουν περισσότερο εμφύλιο «καθαρτήριο» παρά ανασυγκρότηση. Δημόσιες εκτελέσεις, εκκαθαρίσεις «συνεργατών» του Ισραήλ, συλλήψεις τοπικών αρχηγών. Η οργάνωση αντιλαμβάνεται ότι αν χάσει τον έλεγχο των δρόμων, θα χάσει και το τελευταίο απομεινάρι νομιμοποίησης. Και έτσι προσπαθεί να επανέλθει -όχι ως αντίσταση απέναντι στο Ισραήλ, αλλά ως εσωτερικός κυρίαρχος.
Η Χαμάς χωρίς πυρήνα, αλλά με ρίζες
Η στρατιωτική ήττα της Χαμάς είναι πέρα από ξεκάθαρη και συντριπτική. Τα ανώτερα στελέχη της έχουν εξοντωθεί ή διαφύγει, οι σήραγγες έχουν καταστραφεί, οι δομές ελέγχου έχουν αποσυντεθεί. Όμως, η Χαμάς δεν είναι μόνο στρατός. Είναι ένα κοινωνικό δίκτυο, μια ιδεολογική ταυτότητα, ένα σύστημα καθημερινής παρουσίας. Έχει ρίζες στις οικογένειες, στα τζαμιά, στις επιτροπές αλληλοβοήθειας. Και αυτές οι ρίζες δύσκολα ξεριζώνονται.
Η οργάνωση γνωρίζει ότι δεν μπορεί πλέον να κυβερνά όπως πριν. Θα χρειαστεί να μετασχηματιστεί σε κάτι διαφορετικό: λιγότερο στρατιωτική, περισσότερο διοικητική. Ένα είδος «υβριδικού» φορέα που θα διατηρεί τον πυρήνα της εξουσίας χωρίς να φαίνεται ως κατοχική δύναμη. Αυτό το μοντέλο όμως δεν είναι βιώσιμο χωρίς εξωτερική ανοχή -και χωρίς χρήμα. Και το χρήμα θα περάσει μέσα από φίλτρα Κατάρ, Αιγύπτου και διεθνών οργανισμών.
Οι φατρίες στο προσκήνιο: η νέα ανομία
Η Γάζα έχει μετατραπεί σε ένα πεδίο όπου η εξουσία είναι ρευστή και μετακινούμενη δυναμικά. Μικρές ομάδες, οικογένειες με ιδιωτικούς στρατούς, παλιοί έμποροι όπλων και πρώην μαχητές επιχειρούν να εγκαθιδρύσουν τοπικά καθεστώτα. Δεν υπάρχουν σύνορα -μόνο δρόμοι ελέγχου. Η διανομή βοήθειας, το νερό, οι γεννήτριες, όλα είναι πλέον πεδία εξουσίας.
Η διεθνής επιτροπή που συμφωνήθηκε -με συμμετοχή Αιγύπτου, Κατάρ και ΟΗΕ- προσπαθεί να επιβάλει στοιχειώδη διοίκηση. Αλλά η πραγματικότητα στο έδαφος είναι πολύ διαφορετική, κανείς δεν εμπιστεύεται κανέναν. Τα κονβόι βοήθειας γίνονται στόχος λεηλασιών, οι αποθήκες ελέγχονται από τοπικούς αρχηγούς, και κάθε γειτονιά έχει τον δικό της «διοικητή». Η έννοια του κράτους έχει εξαφανιστεί, αυτό που μένει είναι η διαχείριση χάους.
Μία διεθνής πρόκληση: ανοικοδόμηση χωρίς εξουσία
Η Αίγυπτος θέλει σταθερότητα στα σύνορα. Το Κατάρ επιδιώκει ρόλο χρηματοδότη και εγγυητή. Η Τουρκία παίζει το χαρτί του πολιτικού προστάτη της Χαμάς. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ επιχειρούν να διασφαλίσουν ότι η ανθρωπιστική βοήθεια δεν θα περάσει μέσα από «τρομοκρατικά» κανάλια. Και όλοι μαζί γνωρίζουν ότι χωρίς ισχυρή τοπική διοίκηση, η ανοικοδόμηση δεν θα σταθεί.
Το Ισραήλ, από την πλευρά του, θέλει μια «ουδέτερη» Γάζα: χωρίς Χαμάς, χωρίς στρατιωτικές δυνάμεις, χωρίς απειλή στα σύνορά του. Όμως αυτό το κενό δεν μπορεί να μείνει άδειο. Αν δεν υπάρξει νέος φορέας εξουσίας, η Γάζα θα παραμείνει μια ανοιχτή πληγή στα χέρια φατριών. Και η ειρήνη θα αποδειχθεί απλώς η αναβολή του επόμενου πολέμου.
Τα στατιστικά της καταστροφής
Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του ΟΗΕ και της Παγκόσμιας Τράπεζας:
Το 92% των κατοικιών στη Γάζα έχει υποστεί ζημιά.
Το 70% των νοσοκομείων και κλινικών δεν λειτουργεί.
Το 80% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της ακραίας φτώχειας.
Το 65% των παιδιών παρουσιάζει σημάδια μετατραυματικού στρες.
Σε αριθμούς, η Γάζα σήμερα θυμίζει περισσότερο τη Βηρυτό του 1982 ή το Χαλέπι του 2016. Η οικονομία της έχει καταρρεύσει. Το νόμισμα δεν κυκλοφορεί -οι συναλλαγές γίνονται με καύσιμα, τρόφιμα, ακόμα και νερό. Είναι μια κοινωνία σε κατάσταση πρωτογενούς επιβίωσης.
Δυτική Όχθη – Το νέο μεγάλο ερωτηματικό
Αν η Γάζα είναι το θέατρο των ερειπίων, η Δυτική Όχθη είναι το θέατρο των ψευδαισθήσεων. Εκεί, η Παλαιστινιακή Αρχή του Μαχμούντ Αμπάς συνεχίζει να υφίσταται περισσότερο από συνήθεια παρά από πραγματική εξουσία. Ο μέσος Παλαιστίνιος στη Ραμάλα ή στη Νάμπλους θεωρεί την Παλαιστινιακή Αρχη διεφθαρμένη, εξαρτημένη από το Ισραήλ και ανίκανη να εκφράσει τα αιτήματά του.
Η Χαμάς, από την άλλη, προσπαθεί να εκμεταλλευθεί τη «νίκη επιβίωσης» της Γάζας για να επεκτείνει την επιρροή της και εδώ παρά τον θάνατο και τα συντρίμμια που έχει στα χέρια της εντός της Γάζας. Μέσα από κοινωνικά δίκτυα, συνδικάτα, ακόμη και τοπικές επιτροπές, διεισδύει σε περιοχές που η Παλαιστινιακή Αρχή δεν ελέγχει πλήρως. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο– πολιτικός, ιδεολογικός και πλέον υπαρξιακός -μπαίνει σε νέα φάση.
Η ισραηλινή στρατηγική: πίεση και έλεγχος
Για το Ισραήλ, η συμφωνία της 9ης Οκτωβρίου δεν ήταν παραχώρηση, αλλά εργαλείο ανασύνταξης. Με τη Γάζα σε «τεχνητό κώμα», η προσοχή στρέφεται ξανά στη Δυτική Όχθη. Οι ισραηλινές επιχειρήσεις ασφαλείας έχουν ενταθεί – στην Τζενίν, στη Χεβρώνα, στην Τουλκαρέμ. Η λογική είναι σαφής: πρόληψη ενδεχόμενης ανάφλεξης, αποτροπή στρατιωτικής ανασυγκρότησης της Χαμάς αλλά και συστηματική πίεση από τους εποίκους που μέσα σε κάτι περισσότερο από 730 ημέρες έχουν τετραπλασιαστεί.
Το Τελ Αβίβ δεν εμπιστεύεται ούτε τη Χαμάς ούτε την Παλαιστινιακή Αρχή. Επιδιώκει έναν κατακερματισμένο, ελεγχόμενο παλαιστινιακό χώρο, χωρίς ενιαία ηγεσία, χωρίς στρατιωτική δομή, χωρίς δυνατότητα εθνικής ενοποίησης. Η στρατηγική αυτή εξυπηρετεί την ασφάλεια του Ισραήλ βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα παγιώνει την αστάθεια.
Η κρίση νομιμοποίησης της Παλαιστινιακής Αρχής
Η Παλαιστινιακή Αρχή βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο απονομιμοποίησης. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι πάνω από το 70% των Παλαιστινίων της Δυτικής Όχθης δεν εμπιστεύεται τον Αμπάς, ενώ το 60% θεωρεί ότι η Χαμάς, παρά τη βία της, «εκπροσωπεί καλύτερα την παλαιστινιακή αξιοπρέπεια». Η νεολαία απομακρύνεται από την ΠΑ, αναζητώντας ριζοσπαστικότερες μορφές αντίστασης.
Αν δεν υπάρξουν εκλογές ή ανανέωση ηγεσίας, η ΠΑ κινδυνεύει να γίνει σκιά ενός παρελθόντος που δεν συγκινεί κανέναν. Και το Ισραήλ θα βρεθεί αντιμέτωπο όχι με μία, αλλά με πολλές μικρές εστίες αναταραχής — δύσκολα ελέγξιμες.
Στατιστική εικόνα: δύο χρόνια σε ιστορική σύγκριση
Στα δύο τελευταία χρόνια, ο αριθμός νεκρών Παλαιστινίων στη Δυτική Όχθη έχει αυξηθεί κατά 180%, φτάνοντας τα υψηλότερα επίπεδα από το 2002 -την εποχή της δεύτερης Ιντιφάντα.
Στη Γάζα, οι ανθρώπινες απώλειες υπερβαίνουν κάθε ιστορικό προηγούμενο της τελευταίας 20ετίας.
Στο σύνολο, τα δύο παλαιστινιακά εδάφη καταγράφουν τη μεγαλύτερη περίοδο ταυτόχρονης πολιτικής κρίσης από την ίδρυση της ΠΑ το 1994.
Στο πλαίσιο της 5ης Ισραηλινής Δημοκρατίας – από το 1948 έως σήμερα – μόνο δύο περίοδοι είχαν ανάλογη γεωπολιτική ρευστότητα: το 1967 (μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών) και το 1987 (με την πρώτη Ιντιφάντα). Και στις δύο περιπτώσεις, το «κενό» οδήγησε σε νέα δομή εξουσίας. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα.
Ασφάλεια, δικαιοσύνη και ο φόβος του κενού
Το μεγαλύτερο στοίχημα και για τα δύο εδάφη είναι η ασφάλεια. Όχι απέναντι στο Ισραήλ, αλλά εσωτερικά.
Η Γάζα κινδυνεύει να γίνει «Σομαλία της Μεσογείου»: κράτος-φάντασμα με φατρίες, εμπόρους και πολέμαρχους.
Η Δυτική Όχθη κινδυνεύει να γίνει «Λίβανος των οικισμών»: περιοχή υπό πολλαπλές επικυριαρχίες, με πολιτική παραλυσία.
Αυτό που λείπει είναι η δικαιοσύνη. Οι αυθαίρετες εκτελέσεις, οι εκκαθαρίσεις και η εκδίκηση έχουν ήδη αρχίσει. Χωρίς ένα πλαίσιο απονομής δικαίου, χωρίς διαδικασίες λογοδοσίας, καμία ειρήνη δεν θα στεριώσει. Οι πολίτες της Γάζας και της Δυτικής Όχθης χρειάζονται αστυνομία, όχι παραστρατιωτικούς. Δικαστήρια, όχι εκδίκηση. Θεσμούς, όχι φατρίες.
Η ευρωπαϊκή και αραβική σκακιέρα
Η Ευρώπη επιχειρεί να μπει ξανά στο παιχνίδι – όχι με στρατό, αλλά με χρήμα. Η Κομισιόν και η Γαλλία σχεδιάζουν πρόγραμμα ανοικοδόμησης ύψους 6 δισ. ευρώ, υπό όρους «διαφάνειας και αποστρατιωτικοποίησης». Η Αίγυπτος θέλει μερίδιο στη διαχείριση των συνόρων και των εμπορικών ροών, ενώ η Ιορδανία ανησυχεί για την επόμενη έκρηξη προσφύγων.
Οι αραβικές χώρες αντιμετωπίζουν τη συμφωνία με σκεπτικισμό: κανείς δεν θέλει να χρηματοδοτήσει τη Χαμάς, αλλά όλοι φοβούνται ένα νέο χάος που θα προκαλέσει μαζική μετακίνηση πληθυσμών. Στην πραγματικότητα, όλοι προσπαθούν να «αγοράσουν χρόνο» μέχρι να φανεί ποιος θα επικρατήσει εντός της Γάζας.
Ένα μέλλον υπό επιτήρηση
Η πιο ρεαλιστική εκδοχή για την επόμενη διετία είναι μια «συνύπαρξη επιτήρησης». Η Γάζα θα λειτουργεί υπό διεθνή εποπτεία – με τοπική διοίκηση υπό όρους και με τη Χαμάς να διατηρεί υπόλειμμα εξουσίας. Η Δυτική Όχθη θα συνεχίσει υπό την ΠΑ, αλλά με αυξανόμενη απονομιμοποίηση. Το Ισραήλ θα παρακολουθεί, ελέγχοντας σύνορα και πόρους. Και οι διεθνείς οργανισμοί θα ρίχνουν χρήμα χωρίς σαφή στόχο. Η «ειρήνη» θα είναι περισσότερο διαχείριση παρά λύση. Το πιο πιθανό είναι να δούμε μικρές εστίες ανάφλεξης, τοπικούς πολέμους χαμηλής έντασης, και μια συνεχή μετακίνηση ισχύος μέσα σε μια κοινωνία που δεν πρόλαβε να θάψει τους νεκρούς της.
