Η κύρια αιτία της οικονομικής κρίσης στην Τουρκία είναι το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που καταγράφει η χώρα και όχι η επιδείνωση των σχέσεων Ουάσινγκτον-Άγκυρας. Η επιδείνωση των σχέσεων των δύο χωρών έχει, χωρίς αμφιβολία, συμβάλει στην πυροδότηση της κρίσης, δεν αποτελεί όμως την αιτία.
Σύμφωνα με τον οικονομολόγο Μάριο Μαραθεύτη, που μέχρι τον Δεκέμβριο του 2017 ήταν Global Chief Economist της Standard Chartered Bank, τα πράγματα στην Τουρκία δεν θα βελτιωθούν άμεσα διότι εδράζονται σε δομικά προβλήματα.
«Στην πραγματικότητα τα πράγματα ενδέχεται να χειροτερεύσουν πριν παρουσιάσουν βελτίωση», εκτιμά.
Ο κ. Μαραθεύτη αναφέρεται επίσης σε «θανάσιμο αμάρτημα» εξαιτίας του ότι πρόκειται για μια οικονομία που είναι δανεισμένη σε ξένο νόμισμα και την ίδια στιγμή εξασφαλίζει τα έσοδά της σε τοπικό νόμισμα.
«Οι τουρκικές εταιρείες θα δουν την αξία των εισοδημάτων τους να μειώνεται κατά 30-40%, αντικατοπτρίζοντας την αντίστοιχη πτώση της αξίας της τουρκικής λίρας», προσθέτει.
Αναφορικά με την Κύπρο βρίσκει ομοιότητες και διαφορές όσον αφορά στην οικονομική κρίση στις δύο χώρες, αναφέρεται σε ευκαιρία ανάπτυξης περαιτέρω των σχέσεων μεταξύ των χωρών της περιοχής και σημειώνει ότι η Ευρώπη έχει πολλά συμφέροντα στην Τουρκία για να την εγκαταλείψει. Η Ρωσία, σημειώνει, δεν μπορεί να τη διασώσει οικονομικά την Τουρκία και το ξέρει αυτό η Άγκυρα.
Η Τουρκία βρίσκεται αντιμέτωπη με μια χρηματο-οικονομική κρίση, σε μια περίοδο όπου οι σχέσεις της με τις ΗΠΑ επιδεινώνονται ραγδαία. Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του Ντόναλντ Τραμπ σε αυτό το σκηνικό;
Κατά την άποψή μου, τα αίτια της κρίσης είναι οικονομικά και εντοπίζονται αποκλειστικά εντός της ίδιας της Τουρκίας. Ο ρόλος του Ντόναλντ Τραμπ σε αυτή τη χρηματο-οικονομική κρίση που αντιμτωπίζει η Τουρκία έχει υπερεκτιμηθεί. Δεν πιστεύω ότι ο Τραμπ έχει προκαλέσει την κρίση. Η επιδείνωση των σχέσεων ΗΠΑ – Τουρκίας έχει, χωρίς αμφιβολία, συμβάλει στην πυροδότηση της κρίσης, δεν θα έλεγα όμως ότι αποτελεί αιτία.
Τότε ποια είναι τα αίτια; Έχετε αναφερθεί σε αίτια και παράγοντες πυροδότησης της κρίσης. Σε τι διαφέρουν; Η κύρια αιτία της κρίσης είναι το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που καταγράφει σήμερα η Τουρκία.
Όταν μια οικονομία εμφανίζει έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της, τότε η οικονομία στο σύνολό της (κυβέρνηση, νοικοκυριά, ιδιωτικός τομέας) δεν εξασφαλίζει επαρκή έσοδα για να χρηματοδοτήσει το σύνολο των αγορών της.
Η χώρα χρειάζεται δανεισμό και δημιουργείται, ως εκ τούτου, εξάρτηση από τις ξένες εισροές και η χώρα βρίσκεται στο έλεος των διεθνών αγορών. Μια ξαφνική διακοπή των εισροών οδηγεί σε κρίση. Εδώ θα ήθελα να θίξω τρία σημεία:
Πρώτο, ένα ευμέγεθες έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών δεν δημιουργείται από το πουθενά. Οφείλεται σε κάποιους λόγους. Στην περίπτωση της Τουρκίας, η κυβερνητική πολιτική έχει διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο. Ο Ερντογάν ήθελε να επιτύχει ανάπτυξη πάση θυσία. Αυτό οδήγησε σε χαλαρή δημοσιονομική πολιτική κι ένα μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα. Ακόμη πιο ανησυχητικό ήταν το γεγονός ότι η κεντρική τράπεζα δεχόταν πιέσεις για διατήρηση των επιτοκίων σε χαμηλά επίπεδα, παρά τις αυξανόμενες πληθωριστικές τάσεις. Οι χρηματο-οικονομικές αγορές θεωρούν ότι η κεντρική τράπεζα της Τουρκίας υστερεί σε ανεξαρτησία και αξιοπιστία.
Δεύτερο, μια οικονομία με έλλειμμα αναγκάζεται να προσφύγει σε δανεισμό. Κάποιες οικονομίες δανείζονται για να καταναλώσουν. Βλέπουμε οικονομίες να προβαίνουν σε υπέρογκο δανεισμό και καταναλωτές να ξοδεύουν σε πολυτελή αυτοκίνητα. Από την άλλη, υπάρχουν χώρες που δανείζονται κυρίως για να επενδύσουν στην οικονομία.
Ο δανεισμός για σκοπούς επενδύσεων αντί κατανάλωσης είναι πιο επιθυμητός. Δεν παύει ωστόσο από το να είναι δανεισμός και καθιστά την οικονομία εξαρτώμενη από ξένους επενδυτές. Στην περίπτωση της Τουρκίας, το μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού της χρησιμοποιείται για σκοπούς κατανάλωσης και για τον κατασκευαστικό κλάδο, που δεν είναι και η πιο επιθυμητή χρήση ξένων κεφαλαίων. Αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να λάβουμε υπόψη κι εδώ στην Κύπρο.
Και έρχομαι στο τρίτο σημείο. Ο τρόπος με τον οποίο χρηματοδοτείς το έλλειμμα έχει μεγάλη σημασία. Μήπως χρηματοδοτείται με μακροπρόθεσμο κεφάλαιο, από μακροπρόθεσμους επενδυτές που θα παραμείνουν στην οικονομία ακόμη και αν παρουσιαστούν βραχυπρόθεσμα προβλήματα; Ή από κερδοσκοπικά κεφάλαια, από ζεστό χρήμα που θα εγκαταλείψει την οικονομία πιο γρήγορα και απ’ ό,τι ήρθε. Εννοείται ότι οι μακροπρόθεσμοι επενδυτές αποτελούν μια πολύ πιο επιθυμητή και ασφαλή επιλογή.
Δηλαδή το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι πάντοτε κακό και πρέπει να αποφεύγεται;
Η γρήγορη απάντηση είναι όχι! Για κάποιες οικονομίες είναι αναμενόμενο να έχουν ελλειμματικό ισοζύγιο. Μια αναπτυσσόμενη οικονομία με νεαρό πληθυσμό είναι αναμενόμενο να καταγράφει έλλειμμα. Επενδύει στο μέλλον του πληθυσμού της. Αυτό ισχύει σε κάποιο βαθμό και στην περίπτωση της Τουρκίας. Δεν θα ανέμενα από την Τουρκία να έχει πλεόνασμα, δεδομένου του μεγάλου και νεαρού σε ηλικία πληθυσμού της, ενώ πρόκειται παράλληλα για μια αναπτυσσόμενη οικονομία.
Παρόλα αυτά, το έλλειμμα καθιστά τη χώρα εξαρτώμενη από ξένους επενδυτές. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να αποτραπεί η υπερβολική διεύρυνση του ελλείμματος. Είναι σημαντικό να αποφευχθεί η υπερθέρμανση της οικονομίας. Είναι σημαντικό η κεντρική τράπεζα να πατάει φρένο όταν εμφανίζονται κάποια σημάδια υπερθέρμανσης, προχωρώντας σε αύξηση των επιτοκίων με στόχο την επιβράδυνση της οικονομίας.
Στην Τουρκία όλα τα πιο πάνω ακολουθούν λάθος πορεία.
Τι μπορεί να πάει στραβά όταν η οικονομία υπερθερμαίνεται και το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ευμέγεθες και μη βιώσιμο;
Το βασικό πρόβλημα είναι ότι οι εισροές ενδέχεται να σταματήσουν ξαφνικά. Η ξαφνική αυτή διακοπή μπορεί να οφείλεται σε διάφορες αιτίες οι οποίες, σε πολλές περιπτώσεις, είναι εντελώς άσχετες με την ίδια την οικονομία.
Στην Τουρκία σήμερα, οι δύο βασικές αιτίες για την ξαφνική αυτή διακοπή των εισροών είναι η αύξηση των επιτοκίων από την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ και ο Ντόναλντ Τραμπ.
Η ξαφνική διακοπή οδηγεί στην έναρξη της κρίσης. Είναι η χρονική στιγμή κατά την οποία το ευρύ κοινό αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι κάτι πάει στραβά, παρά το ότι οι σπόροι της κρίσης είχαν ήδη σπαρθεί πριν από χρόνια.
Το πρώτο που πλήττεται είναι το νόμισμα. Βλέπουμε νομίσματα να καταρρέουν. Το είδαμε να συμβαίνει στην Ινδονησία και στην Ταϊλάνδη κατά τη διάρκεια της ασιατικής κρίσης τη δεκαετία του ‘90.
Το πιο αδύναμο νόμισμα επιφέρει σταδιακή μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε πιο βιώσιμα επίπεδα. Το επιτυγχάνει καθιστώντας τις εισαγωγές πιο δαπανηρές και οικονομικά ασύμφορες, και τις εξαγωγές φθηνότερες.
Ένα πιο αδύναμο νόμισμα μπορεί να οδηγήσει σε διόρθωση του ελλείμματος. Μήπως αυτό σηματοδοτεί και το τέλος της κρίσης;
Όχι. Στην πραγματικότητα τα πράγματα ενδέχεται να χειροτερεύσουν πριν παρουσιάσουν βελτίωση. Είναι αυτό που αποκαλούμε στην οικονομική επιστήμη «θανάσιμο αμάρτημα». Παρατηρείται όταν εξασφαλίζεις τα έσοδα ή το εισόδημά σου σε τοπικό νόμισμα, αλλά το χρέος και οι πληρωμές σου είναι σε ξένο νόμισμα.
Οι τουρκικές εταιρείες θα δουν την αξία των εισοδημάτων τους να μειώνεται κατά 30-40%, αντικατοπτρίζοντας την αντίστοιχη πτώση της αξίας της τουρκικής λίρας. Ταυτόχρονα, τα δάνεια τους, που είναι κυρίως σε δολάρια ή ευρώ, θα παραμείνουν ως έχουν. Αυτό αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο στάσης πληρωμών.
Υπάρχει και κάτι άλλο που θα πρέπει να εξετάσουμε σε σχέση με το θανάσιμο αυτό αμάρτημα. Αφορά το προφίλ των ημερομηνιών λήξης των δανείων σε μια οικονομία. Αν τα δάνεια έχουν μακροπρόθεσμη ημερομηνία λήξης, τότε η πίεση είναι λιγότερη, καθώς οι εταιρείες δεν είναι αναγκασμένες να προβούν σε πληρωμές σε ξένο νόμισμα σε μια περίοδο που το νόμισμα της χώρας τους έχει καταρρεύσει. Αντίθετα, στην περίπτωση βραχυπρόθεσμων ημερομηνιών λήξης ο κίνδυνος στάσης πληρωμών αυξάνεται.
Δεδομένης της εξέχουσας θέσης του κατασκευαστικού κλάδου στην οικονομία της χώρας, θα μπορούσαμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι οι λήξεις των δανείων είναι εκ φύσεως βραχυπρόθεσμες.
Ας έρθουμε και στα δικά μας: Υπάρχουν οποιεσδήποτε ομοιότητες μεταξύ των εξελίξεων σήμερα στην Τουρκία και της κρίσης στην Κύπρο το 2013;
Υπάρχουν πολλές και σημαντικές διαφορές. Υπάρχει όμως και μια σημαντική ομοιότητα: Οι προειδοποιητικές ενδείξεις για την επερχόμενη κρίση ήταν οι ίδιες. Και υπήρχαν και στην Κύπρο.
Ως οικονομολόγος, χρησιμοποιώ περίπλοκα μοντέλα για να αξιολογήσω μια χώρα. Αν όμως θέλω να έχω την εικόνα μιας οικονομίας με μια ματιά, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ένας από τους πρώτους δείκτες που θα κοιτάξω.
Η Τουρκία διέρχεται σήμερα μια κρίση λόγω του μεγάλου ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της, το οποίο αντιπροσωπεύει το 6% περίπου του ΑΕΠ της και χρηματοδοτείται από ζεστό χρήμα. Η κρίση στην Κύπρο εκδηλώθηκε το 2013. Υπήρχαν προειδοποιητικές ενδείξεις από το 2006, όταν και το δικό μας ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών παρουσίαζε έλλειμμα της τάξης του 6,3% του ΑΕΠ. Υπήρχαν ενδείξεις υπερθέρμανσης της οικονομίας, η οποία αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, η εισροή μετρητών στη χώρα ήταν άφθονη και επικρατούσε παντού αίσθημα ευφορίας. Στη συνέχεια, το 2008, το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είχε φθάσει στο υπέρογκο ποσοστό του 15,5% του ΑΕΠ. Η εκδήλωση της κρίσης δεν ήταν πάρα ζήτημα χρόνου και αφορμής.
Το σημαντικό που πρέπει να σημειώσουμε εδώ είναι ότι οι προειδοποιητικές ενδείξεις ήταν ξεκάθαρες πολύ πριν από την κρίση. Η κρίση έρχεται για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν εκδηλωθεί!
Τι σημαίνουν όλα αυτά για την Κύπρο σήμερα και ποιες τελευταίες σκέψεις θα θέλατε να μοιραστείτε με τους αναγνώστες;
Θα ήθελα να ολοκληρώσουμε τη συνέντευξή μας με τρεις σκέψεις:
– Πρώτον, ο οικονομολόγος Rudi Dornbusch είχε πει ότι η κρίση παίρνει πολλά χρόνια για να δημιουργηθεί, αλλά μία μόνο στιγμή αρκεί για να εκδηλωθεί. Ακόμη κι αν έχουμε την αίσθηση ότι οι κρίσεις επέρχονται ξαφνικά, σπάνια προκύπτουν από το πουθενά. Υπάρχουν προειδοποιητικές ενδείξεις που κάποιες φορές διαρκούν χρόνια πριν από την εκδήλωση της ίδιας της κρίσης. Συχνά όμως αγνοούνται καθώς ο κόσμος και οι αγορές παρασύρονται από την ευφορία που επικρατεί. Είναι λοιπόν εξαιρετικά σημαντικό να μην επιτρέψουμε στον εαυτό μας να παρασυρθεί από το αίσθημα ευφορίας στην οικονομία και στις χρηματοοικονομικές αγορές.
– Δεύτερο, οι κρίσεις και οι υφέσεις δεν διαρκούν εσαεί. Κάποτε φθάνουν στο τέλος τους. Η Τουρκία βρίσκεται σήμερα υπό πίεση, ενώ οι σχέσεις της με τη Δύση επιδεινώνονται. Αυτό μπορεί να αποτελεί ευκαιρία για την Κύπρο, ιδιαίτερα σήμερα που η στενή συνεργασία Κύπρου, Ισραήλ, Ελλάδας και Αιγύπτου έχει αναβαθμίσει τον γεωπολιτικό της ρόλο στην περιοχή.
Ταυτόχρονα θα πρέπει ωστόσο να προετοιμαζόμαστε για νέες αλλαγές. Πιστεύω ότι ο Ερντογάν θα αναγκαστεί, αργά ή γρήγορα, να επανέλθει στην οικονομική ορθοδοξία. Αυτό συνεπάγεται επιθετική αύξηση των επιτοκίων και η πρόκληση οικονομικής ύφεσης. Η Τουρκία σήμερα απομακρύνεται από τις ΗΠΑ και στρέφεται προς τη Ρωσία. Η Ρωσία όμως δεν μπορεί να τη διασώσει οικονομικά. Θα πρέπει να πάρει σκληρά μέτρα και να στραφεί εκ νέου προς τη Δύση.
Στις πλείστες περιπτώσεις, οι χρηματοοικονομικές κρίσεις οδηγούν σε αλλαγή της κυβέρνησης. Η πιθανότητα αυτή ισχύει και στην περίπτωση της Τουρκίας. Ας μην ξεχνάμε ότι το κόμμα του Ερντογαν κέρδισε την εξουσία λίγα χρόνια μετά την τουρκική οικονομική κρίση του 2001. Η Κύπρος θα πρέπει να γνωρίζει και να διαχειριστεί το ενδεχόμενο η Τουρκία να στραφεί προς τη Δύση, είτε με την ίδια είτε με διαφορετική κυβέρνηση.
Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες έχουν μεγάλα ανοίγματα στην Τουρκία. Αυτό αφορά κυρίως τράπεζες από την Ισπανία, την Ιταλία και τη Γαλλία. Μια ανεξέλεγκτη τουρκική κρίση θα πλήξει τράπεζες ευρωπαϊκών συμφερόντων. Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει η φιλική ρητορική των Ευρωπαίων αξιωματούχων προς τον Ερντογάν και την Τουρκία.
– Τρίτον, η Κύπρος αντιμετωπίζει προκλήσεις, αλλά έχει βγει από την κρίση. Το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών μας ανέρχεται σε περίπου 4% του ΑΕΠ. Αυτό είναι υψηλότερο από ό,τι θα ανέμενα πέντε χρόνια μετά την κρίση, αλλά τα επίπεδα αυτά δεν είναι ανησυχητικά. Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να επιτρέψουμε να αυξηθεί πολύ περισσότερο. Η κυβέρνηση έχει δεσμευτεί για δημοσιονομική πειθαρχία. Δεν θεωρώ ότι υπάρχουν περιθώρια για αλλαγή της πολιτικής αυτής τη δεδομένη χρονική στιγμή.
Τέλος, παρατηρείται εισροή ξένων κεφαλαίων στην οικονομία. Αυτό είναι επιθυμητό και θετικό και έχει βοηθήσει τη χώρα να διαχειριστεί την κρίση. Σήμερα όμως πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από τη διαχείριση της κρίσης, με ορίζοντα τη βιώσιμη ανάπτυξη. Θα πρέπει παράλληλα να διασφαλίσουμε ότι η οικονομία μας έχει την ικανότητα να απορροφήσει αποτελεσματικά αυτές τις εισροές ξένων κεφαλαίων. Η ικανότητα απορρόφησης των κεφαλαίων αυτών σε οποιαδήποτε οικονομία βασίζεται κατά κύριο λόγο σε τέσσερις παράγοντες: την τεχνολογική πρόοδο, την ποιότητα της εκπαίδευσης, το βάθος των χρηματοοικονομικών αγορών και την ποιότητα των θεσμών. Αυτοί είναι οι τομείς στους οποίους θα πρέπει να εστιάσει την προσοχή της η Κύπρος.
Who is who
Ο Μάριος Μαραθεύτης διετέλεσε Global Chief Economist της Standard Chartered Bank μέχρι τον Δεκέμβριο του 2017. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, συμβούλευε το Διοικητικό Συμβούλιο σε θέματα οικονομίας, γεωπολιτικής και χρηματαγορών και βοηθούσε στη διαμόρφωση της στρατηγικής της Τράπεζας. Επιπρόσθετα, συμβούλευε επενδυτικά ταμεία, κεντρικές τράπεζες, εποπτικές Αρχές, πρωθυπουργούς και πολυεθνικές εταιρείες. Τον Μάιο το 2018 συνίδρυσε την εταιρεία Governance Creed στο Ντουμπάι, η οποία παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες σε θέματα εταιρικής διακυβέρνησης και στρατηγικής και κατέχει τη θέση του διοικητικού συμβούλου στη δεξαμενής σκέψης, Stern Stewart Institute, στη Γερμανία.
