Στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου και με τους Σοβιετικούς να ξαφνιάζουν τους Αμερικανούς με τις απανωτές διαστημικές επιτυχίες, ο ανταγωνισμός για την κατάκτηση του Διαστήματος εκδηλώθηκε σε επίπεδο κορυφής όταν ο Τζον Κένεντι, έδωσε τον Σεπτέμβριο του 1961 εντολή στη NASA να στείλει τον πρώτο αστροναύτη στην επιφάνεια της Σελήνης μέσα στη δεκαετία. Μια εντολή αφάνταστα δύσκολη, διότι δεν υπήρχε η απαραίτητη τεχνολογία και τεχνογνωσία κι όλα έπρεπε ν’ αρχίσουν από το μηδέν.
Εκείνη την εποχή σπούδαζα πυρηνική φυσική στο Πανεπιστήμιο Καρόλου της Πράγας κι έβλεπα όλα τα γεγονότα και τις εξελίξεις από εκείνη την οπτική. Μετά το διδακτορικό μου μετακόμισα αμέσως στο Σικάγο το 1964. Για καλή μου τύχη, έγινα αμέσως μέλος μιας ερευνητικής ομάδας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, που η NASA μόλις είχε επιλέξει για να κατασκευάσει όργανα για την εξερεύνηση της Σελήνης, με ακόλουθο σκοπό την προετοιμασία για τις επανδρωμένες αποστολές του προγράμματος Apollo, που θα έφερνε τον πρώτο αστροναύτη στην επιφάνεια της Σελήνης. Χρειάστηκε μια ολόκληρη σειρά διαστημόπλοιων με μοναδικό σκοπό να «πετύχουν» τη Σελήνη όπως όταν παίζουμε… βελάκια. Από τα εννιά Ranger μόνο τρία πέτυχαν τη Σελήνη, ενώ τα υπόλοιπα έξι χάθηκαν στο Διάστημα. Χρειάστηκε άλλη μια σειρά επτά διαστημόπλοιων, τα Surveyor, για να μάθουμε πώς να προσσεληνωθούμε ομαλά.
Σ’ αυτήν την προσπάθεια πρόσθεσα κι εγώ μια σταγόνα. Κι εννοώ την ομάδα μας από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου που επινόησε, κατασκεύασε κι έστειλε ένα επιστημονικό φασματογράφο, το Alpha Scattering Instrument (ASI), ο οποίος βασιζόμενος σε μεθόδους πυρηνικής φυσικής έδινε τη χημική σύσταση της επιφάνειάς της, διότι μέχρι τότε δεν είχαμε ιδέα από τι αποτελείται το έδαφός της. Ο φασματογράφος στήθηκε πάνω στο διαστημόπλοιο Surveyor 5 που προσσεληνώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1967 στη Θάλασσα της Ηρεμίας. Χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία στις τελευταίες τρεις αποστολές του Surveyor. Γι’ αυτό όταν εγώ κοιτάζω το φεγγάρι, δεν το κάνω όπως τα ερωτευμένα ζευγάρια, αλλά βλέπω τα τρία τοπία όπου βρίσκονται ακόμη σήμερα τα τρία μας όργανα.
Στη δική μας περίπτωση, για να καταμετρήσουμε τη χημική σύσταση της επιφάνειας της Σελήνης κατασκευάσαμε ένα όργανο που βασίζεται στην αλληλοεπίδραση των άλφα σωματιδίων από μια ραδιενεργή πηγή με την ύλη που θέλουμε να αναλύσουμε. Η μέθοδος που χρησιμοποιήσαμε είναι παρόμοια με αυτή που χρησιμοποίησε ο Ράδερφορντ το 1913 για ανακαλύψει τον πυρήνα του ατόμου. Κατασκευάσαμε ένα καινοτόμο όργανο που θα μπορούσε να καταμετρήσει τη χημική ανάλυση της Σελήνης με μεγάλη ακρίβεια χωρίς να βρισκόμαστε εκεί. Μια μεγάλη ομάδα στο εργαστήριό μας ασχολήθηκε για χρόνια και δοκίμασε χιλιάδες αισθητήρες, μέχρι να καταλήξουμε σ’ αυτούς που χρειαζόταν. Χάρη στην εφεύρεση των αισθητήρων αυτών, το Σικάγο έγινε το κέντρο εξερεύνησης των κοσμικών ακτινών για πολλά χρόνια.
Από τα δεδομένα του φασματογράφου μας υπολογίσαμε με μεγάλη ακρίβεια τη σύσταση της επιφάνειας της Σελήνης. Αργότερα αυτό το όργανό μας το βελτιώσαμε και το μικρύναμε, προσθέτοντας ένα ακόμη αισθητήρα για τις ακτίνες Χ κι έτσι δημιουργήσαμε το φημισμένο Alpha Proton X-ray (APXS) που είναι το de facto όργανο που η NASA κι άλλοι διαστημικοί οργανισμοί χρησιμοποιούν για την καταγραφή της χημικής σύστασης σ’ όλες τους τις αποστολές. Η πρώτη αποστολή με το ASI ήταν το Surveyor 5 στις 11 Σεπτεμβρίου 1967. Θυμάμαι ακόμη πολύ καλά τα συναισθήματα που όλοι νιώσαμε τότε στον θάλαμο ελέγχου της Jet Propulsion Laboratory, όταν από τα πρώτα δεδομένα από τον φασματογράφο μας στη Σελήνη αναγνωρίζαμε ένα- ένα τα στοιχεία και για πρώτη φορά μάθαμε από τι αποτελείται το έδαφός της: ήταν παρόμοιο με τον βασάλτη εδώ στη Γη και καθόλου επικίνδυνο για τον άνθρωπο. Διαβεβαιώσαμε επίσης πως ήταν αρκετά στέρεο κι έτσι οι αστροναύτες δεν θα βυθίζονταν στη σκόνη.
Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ξεφύτρωσαν πολλά ερευνητικά κέντρα της NASA, δημιουργήθηκαν καινούριες βιομηχανίες με σκοπό να ενισχύσουν την αποστολή Apollo, κατασκευάστηκαν τα απαιτούμενα διαστημόπλοια και τα τεράστια οχήματα πρόωσης Saturn V, που θα σήκωναν ένα πελώριο βάρος. Τότε δεν υπήρχε ακόμη το διαδίκτυο, αλλά ήταν τόσα πολλά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης από όλο τον κόσμο που κάλυψαν εκείνη την αποστολή, που έχει σπάσει κάθε προηγούμενο ρεκόρ. Υπολογίζεται πως πάνω από 650 εκατομμύρια άνθρωποι από όλες τις χώρες παρακολούθησαν αυτή τη μετάδοση στις 20 Ιουλίου 1969. Στο Σικάγο ήταν λίγο μετά τις τρεις το απόγευμα κι εμείς ήμασταν κολλημένοι στην οθόνη της τηλεόρασης και παρακολουθούσαμε τη ζωντανή μετάδοση. Τα τελευταία δευτερόλεπτα ήταν δραματικά. Προέκυψαν δυσκολίες και αρχίσαμε να ξανανασαίνουμε όταν ακούσαμε τα πρώτα λόγια του Νιλ Άρμστρονγκ: «Houston, Tranquility Base here. The Eagle has landed».
Θέλω να μνημονεύσω τις δυο φωτογραφίες που τράβηξαν οι αστροναύτες όταν επέστρεφαν κι αντίκρισαν ένα θέαμα που κανείς δεν είχε ματαδεί: τη Γη από τη Σελήνη. Ένα γαλανόλευκο πλανήτη που πλέει στο σκοτεινό άπειρο και παρόμοιός του δεν υπάρχει. Σε μια συνέντευξη στο Βήμα είχα πει ότι το πιο ωραίο τοπίο στον κόσμο είναι η Γη μας. Είναι το σπίτι μας κι ας μην έχουμε αυταπάτες – όσο και αν μιλάμε για Γαιοπλασία (terraforming): είναι το μοναδικό μας καταφύγιο και πρέπει να κάνουμε τα πάντα για να το διατηρήσουμε για τις επόμενες γενιές.
* Αποσπάσματα από την παρουσίαση του αστροφυσικού Θανάση Οικονόμου στην εκδήλωση με τίτλο «Έτσι Πατήσαμε στο Φεγγάρι», που παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, την Τετάρτη 17 Ιουλίου, με την ευκαιρία της 50ής επετείου από την προσσελήνωση.
