H πρώτη Κύπρια γλύπτρια γεννήθηκε στη Λεμεσό και έζησε στο Παρίσι, το Μονακό, το Λονδίνο και τη Ρώμη. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Λευτέρη Οικονόμου φέρνει στο φως το άγνωστο στην Κύπρο έργο της και συστήνει εκ νέου τη σπουδαία καλλιτέχνη της γενιάς του ’20.
Τριάντα δύο χρόνια μετά τον θάνατο της Παυλίνας Παυλίδου, η Άντρια Αυγουστή, η Μαρία Ευσταθίου, η Μαρία Λεωνίδου και η Άννα Μαρία Χαραλάμπους ακολούθησαν τα χνάρια της και ερεύνησαν το έργο της στα κρατικά αρχεία της Κύπρου. Στην Αθήνα όμως ανακάλυψαν έναν θησαυρό: Το προσωπικό της αρχείο, σημειώσεις και φωτογραφίες, τα εργαλεία της και έργα της σε μπρούντζο και χαρτί. Μιλήσαμε μαζί τους για την έκθεση που επιμελήθηκαν και για όσα αποκάλυψε η έρευνά τους.
– Η έκθεση της Παυλίνας Παυλίδου στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Λευτέρη Οικονόμου, είναι το δεύτερο μέρος της τριλογίας που αφορά Κύπριες καλλιτέχνιδες της απρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς. Γιατί πιστεύετε ότι το έργο τους ήταν παραμελημένο; Η τριλογία ξεκίνησε το 2020 με την έκθεση «Λουκία Νικολαΐδου: εξιστορήσεις», για την ζωγράφο αυτή της γενιάς του 1910, συνεχίζεται τώρα με την έκθεση «Η Γλύπτρια: Παυλίνα Παυλίδου», που ανήκει στους Κύπριους καλλιτέχνες της γενιάς του ’20 ενώ θα ακολουθήσει και άλλη μία του χρόνου για τη γενιά του ’30. Σίγουρα οι λιγοστές γυναίκες των πρώτων αυτών γενιών πτυχιούχων Κυπρίων δεν είχαν την ίδια αναγνώριση με τους άντρες συναδέλφους τους, ούτε μπόρεσαν να επηρεάσουν τις επόμενες γενιές όσο αυτοί. Δεν μπόρεσαν να διδάξουν την τέχνη τους ελεύθερα ούτε να βιοποριστούν από αυτήν. Η Παυλίνα Παυλίδου δεν θα μπορούσε καν να ζήσει και να δημιουργήσει στην Κύπρο, τόσο μακρυά από τα εξειδικευμένα χυτήρια μπρούντζου της Ευρώπης. Προφανώς το φύλο, οι περιορισμοί της εποχής και του νησιού στην περιφέρεια του ευρωπαϊκού κόσμου, έπαιξαν τον κύριο ρόλο.
– Τι σας κέντρισε το ενδιαφέρον στο έργο της; Αρχικά τα ίδια τα μπρούντζινα γλυπτά της, που παραμένουν τόσο σύγχρονα. Παρόλο που φαίνεται να πουλούσε πολλά έργα όσο ζούσε, εντούτοις δυσκολευόμαστε πολύ να τα εντοπίσουμε σήμερα. Αλλά εξίσου ενδιαφέρον ήταν το ερώτημα πώς αυτή η σπουδαία καλλιτέχνιδα, η πρώτη Κύπρια που σπούδασε γλυπτική, είναι παντελώς άγνωστη στο κυπριακό κοινό.
– Ποιες ήταν οι βασικές πηγές της έρευνάς σας; Ξεκινήσαμε από το αρχείο της Κρατικής Πινακοθήκης, όπου βρίσκονται ένας φάκελος με υλικό που συλλεγόταν για την Παυλίδου από τους λειτουργούς, και ένας δεύτερος φάκελος με έντυπο υλικό που έστελνε η ίδια στην Κρατική Πινακοθήκη για το έργο της από το εξωτερικό. Παρόλα αυτά, σε κάποιο σημείο καταλάβαμε πως ό,τι και αν είχαμε στην Κύπρο, τα κρατικά αρχεία και τα ελάχιστα γλυπτά, δεν ήταν αρκετό. Ταξιδέψαμε λοιπόν στην Αθήνα για να επισκεφθούμε την οικογένεια της κόρης της αδελφής της Παυλίδου, και εκεί ανακαλύψαμε έναν θησαυρό: Το προσωπικό της αρχείο με σημειώσεις και φωτογραφίες, τα εργαλεία και ένα τριπόδι της, έργα της σε μπρούντζο και σε χαρτί. Πολυτιμότερες όμως όλων ήταν οι αναμνήσεις των συγγενών της για την ίδια. Εκεί, στην Αθήνα, η Παυλίδου έγινε για μας η Παυλίνα. Το υλικό ήταν πάρα πολύ. Φυσικά δεν μπορέσαμε να τα παρουσιάσουμε όλα σε μια μικρή έκθεση. Είναι μόνο μια πρώτη γνωριμία. Ελπίζουμε να μπορέσουμε μια μέρα να δείξουμε και τα έργα της που βρίσκονται στο Μονακό.
– Σε τι περιβάλλον μεγάλωσε; Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τα παιδικά της χρόνια. Μέχρι πρόσφατα, στο αρχείο της Κρατικής Πινακοθήκης αναγράφονταν λάθος χρονολογίες γέννησης και θανάτου. Μετά την ανεύρεση του πιστοποιητικού γέννησής της είμαστε πλέον σίγουρες πως γεννήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 1922. Ως η μεγάλη κόρη του Παύλου Παυλίδη, θα μεγάλωσε σε ένα πλούσιο σπίτι στη Λεμεσό των δεκαετιών ’20-’40. Εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε πως έλαβε καλή μόρφωση και είχε κάποια επαφή με την τέχνη μέσω μακρινών συγγενών της που ήταν καλλιτέχνες. Αλλά όλα αυτά είναι εικασίες. Δεν έχουμε καν ιδέα πώς πέρασε την τρίτη δεκαετία της ζωής της μέχρι να φύγει για σπουδές στο εξωτερικό το 1954. Καθώς η μικρότερη αδελφή της πέθανε πριν από αυτήν, οι οικογενειακές αναμνήσεις αυτής της γενιάς χάθηκαν.
– Ποια στοιχεία χαρακτηρίζουν το έργο της; Η αρμονία, η ισορροπία και ο μινιμαλισμός που χαρακτηρίζουν τα γλυπτά της κάνουν το έργο της Παυλίδου διαχρονικό. Οι μορφές απεκδύονται κάθε τι περιττό. Παρά το βάρος τους, τα μπρούντζινα γλυπτά της ισορροπούν γερά στα δύο τους πόδια χωρίς την ανάγκη βάσης. Ακόμα και τα σκίτσα της σε χαρτί είναι τόσο σίγουρα και στιβαρά. Με δυο λέξεις, όπως είπε και ένας Άγγλος κριτικός τέχνης το 1970 για αυτήν, «ενώνει τη γεωμετρία με την τρυφερότητα». Αξίζει να αναφέρουμε επίσης πως ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με την απόδοση της ανθρώπινης μορφής, κυρίως της γυναικείας, στον μπρούντζο που είναι δύσκολο υλικό, και πως οι θεματικές της παρέμειναν σταθερές κατά τις δύο μεγάλες περιόδους της καριέρας της: Μητέρα και παιδί, ζευγάρια, χορεύτριες και μουσικοί.
– Το 1967 παρουσίασε τη μοναδική ατομική της έκθεση στην Κύπρο, στο Χίλτον Λευκωσίας. Πώς υποδέχθηκε το κοινό το έργο της; Ο Τύπος της εποχής έγραψε αρκετά γι’ αυτή την έκθεση και οι εντυπώσεις που άφησε ήταν πολύ θετικές. Όλοι αναφέρονταν στην Παυλίδου ως «η πρώτη Κύπρια γλύπτρια», κόρη του σερ Παύλου Παυλίδη, που με την έκθεσή της έφερε ευρωπαϊκό αέρα στο μικρό νησί. Αποσπάσματα από την κριτική του γνωστού ζωγράφου Αδαμάντιου Διαμαντή για τα έργα της υπάρχουν στην έκθεση. Ο Πρόεδρος Μακάριος είχε μάλιστα αγοράσει και ένα από εκείνα τα έργα της, τη «Γυναίκα με λύρα», για το Προεδρικό Μέγαρο. Τα λιγοστά έργα της που εντοπίσαμε στην Κύπρο μάλλον αγοράστηκαν από αυτή την έκθεση.
– Το γεγονός ότι έζησε στο Παρίσι και στο Μόντε Κάρλο του Μονακό, συνέβαλε στο να δεχθεί επιδράσεις από διεθνούς φήμης καλλιτέχνες ή καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής; Φυσικά, αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Εκτός από το Παρίσι και το Μονακό, έζησε και στο Λονδίνο αλλά και στη Ρώμη, ενώ γνωρίζουμε πως επισκεπτόταν συχνά την Ελλάδα. Όσο εντοπίζει κανείς στα γλυπτά της επιρροές από τα κυκλαδικά ειδώλια, άλλο τόσο βλέπει και επιρροές από τον Τζιακομέττι. Η ίδια, όμως, προτιμούσε να δουλεύει εντελώς μόνη της, χωρίς μοντέλο και αποκομμένη από τους συναδέλφους της, για να μην επηρεάζεται από τους άλλους. Επιζητούσε η τέχνη της να είναι απόλυτα προσωπική.
– Με βάση το υλικό της έρευνάς σας, πώς θα την περιγράφατε ως άνθρωπο; Η Παυλίδου ελάχιστα μιλούσε για τον εαυτό της στις συνεντεύξεις της. Και στο προσωπικό της αρχείο κρατούσε λεπτομερέστατες σημειώσεις για τα έργα της αλλά όχι για την ίδια. Οι συγγενείς της που την έζησαν την περιέγραψαν ως μια γυναίκα έξω καρδιά, ετοιμόλογη και με χιούμορ, που της άρεσε το ποτό και το φαγητό, τα ταξίδια, αλλά όχι η πολυτέλεια και η επιτήδευση. Ήταν σίγουρα μια γυναίκα μπροστά από την εποχή της, ειδικά για τα κυπριακά δεδομένα της εποχής. Ζώντας ανεξάρτητη στο εξωτερικό, κατάφερε να κρατήσει τη ζωή της μακρυά από τα αδιάκριτα βλέμματα. Ήθελε να μιλάει μόνο μέσα από το έργο της, και νομίζουμε πως τα κατάφερε.
– Τι περιλαμβάνει η έκθεση; Από που προέρχονται τα έργα; Η έκθεση στην γκαλερί «Γκαράζ» είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, ένα καθαρά εικαστικό και ένα ερευνητικό, όπου αφήσαμε το υλικό που συγκεντρώσαμε να μιλήσει χωρίς την παρεμβολή επεξηγήσεων. Θα δείτε λοιπόν μερικά από τα μικρά και μέτρια μπρούντζινα γλυπτά της -λόγω περιορισμών στην μεταφορά μεγαλύτερων έργων της[- καθώς και σκίτσα της σε χαρτί. Τα περισσότερα από τα έργα ανήκουν στην ιδιωτική συλλογή της οικογένειας της Παυλίδου στην Αθήνα, ενώ άλλα προέρχονται από κρατικές και ιδιωτικές συλλογές στην Κύπρο. Παραθέτουμε ακόμα πρωτογενές υλικό, όπως χειρόγραφα, καταλόγους εκθέσεων και φωτογραφίες, βίντεο, αποσπάσματα από συνεντεύξεις της και από κριτικές για το έργο της, ενώ ως συνοδευτικό υλικό θα βρείτε μια μικρή έκδοση με δύο συνεντεύξεις για την Παυλίνα και ένα χρονολόγιο των εκθέσεών της σε Ευρώπη και Αμερική.
– Πώς προσεγγίζει το έργο της η ομάδα ΣΕΖΟΝ Γυναίκες; Τι θα παρουσιάσει; Η ομάδα ΣΕΖΟΝ Γυναίκες –η Αθηνά Κάσιου, η Μαγδαλένα Ζήρα και η Νέδη Αντωνιάδη– μέσα από μια διαδικασία έρευνας και αλληλεπίδρασης με το έργο της Παυλίνας και κατά την διάρκεια δυο ημερών στον χώρο της έκθεσης, θα παρουσιάσουν ένα μικρό θεατρικό δρώμενο για την καλλιτέχνιδα. Το δρώμενο θα παρουσιαστεί στο κλείσιμο της έκθεσης 10-11 Ιουνίου στον χώρο της Γκαλερί. Περισσότερες πληροφορίες θα ανακοινωθούν αργότερα.
Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Λευτέρη Οικονόμου και οι συντελεστές της έκθεσης εκφράζουν θερμές ευχαριστίες προς την οικογένεια Μαρτίνη, που έθεσε στη διάθεσή τους πολύτιμες πηγές πληροφόρησης, υλικό και μαρτυρίες. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον δήμο Λεμεσού, την Πινακοθήκη Λεμεσού, την Κρατική Πινακοθήκη, την πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο, την κ. Φωτεινή Παπαδοπούλου και τον κ. Κυριάκο Μαυρή. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε με τη στήριξη των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του ΥΠΠΑΝ.
Λευκωσία, Γκαράζ (22001508), «Η Γλύπτρια: Παυλίνα Παυλίδου», Τρίτη – Σάββατο 17:00-20:00. Μέχρι 11/6
Ποια ήταν
Η Παυλίνα Παυλίδου (1924-1990) γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λεμεσό. Σπούδασε γλυπτική στο Camberwell School of Art and Crafts στο Λονδίνο (1956-1959) και συνέχισε τις σπουδές της στη Ρώμη. Εκεί εργάστηκε για λίγο καιρό και παρουσίασε την πρώτη της ατομική έκθεση, το 1960. Την περίοδο 1961-1977 έζησε στο Παρίσι. Το 1967 παρουσίασε τη μοναδική ατομική της έκθεση στην Κύπρο, στο Χίλτον Λευκωσίας.
Το 1979 μετακόμισε στο Μόντε Κάρλο του Μονακό όπου έζησε μέχρι τον θάνατό της. Κατά τη διάρκεια της ζωής της τιμήθηκε με διάφορα βραβεία γλυπτικής στη Γαλλία (1983: Πρώτο βραβείο στο Salon d’Avignon, 1983: Χρυσό μετάλλιο στο Salon de Chambéry, 1983: Ειδική Μνεία στο Salon d’Evian, 1983: Δίπλωμα Hors concours στο Salon d’Arles, 1983: Βραβείο Hors concours στο Salon της Aix-en-Provence, 1987: Βραβείο Γλυπτικής στο Salon d’Art de Hodenc-l’Évêque, Beauvais).
Εξέθεσε τη δουλειά της σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στη Γαλλία και αλλού, με κυριότερες από αυτές στις γκαλερί La Medusa, Ρώμη (1960 και 1980), Νέες Μορφές, Αθήνα (1960), International Galleries, Σικάγο (1964), Alwin Gallery, Λονδίνο (1966), Berthe Hess Corner Gallery, Λονδίνο (1984), Art et communication, Παρίσι (1987), Galérie 5.4, Παρίσι (1989).
maria.panayiotou@phileleftheros.com
Ελεύθερα, 29.5.2022.
