Η Ελένη Πετρίδου Μπουρίτη μιλά για τη σημασία της Εικαστικής Ψυχοθεραπείας στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και της διάθεσης των ηλικιωμένων, αλλά και την ανάγκη για νομική κατοχύρωση των θεραπειών μέσω των τεχνών.

Όλα ξεκίνησαν με την εθελοντική συμμετοχή της Ελένης Πετρίδου στο 1ο Ευρωπαϊκό Φεστιβάλ Τέχνης για την Ψυχική Υγεία «Νefele Project», στην Αθήνα το 2016. Ως φοιτήτρια στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας, μπήκε σε μονάδες Ψυχικής Υγείας με την ιδιότητα του «Artist in Residence». Σ’ αυτές είχε την ευκαιρία να συνδημιουργήσει εικαστικά έργα με ένοικους ψυχιατρείου, υπό την επίβλεψη και την υποστήριξη ψυχολόγων, ψυχιάτρων, ψυχοθεραπευτών και εργοθεραπευτών. «Εκεί ένιωσα πως συνέβαλα και εγώ στον σχεδιασμό και την εκτέλεση ενός προγράμματος όπου άτομα περιθωριοποιημένα, με σοβαρές ψυχικές ασθένειες, ενθαρρύνθηκαν να δημιουργήσουν έργα τέχνης και στο τέλος να τα εκθέσουν. Το ταξίδι αυτό με παρακίνησε να παρατηρήσω και να εξερευνήσω την αξία της τέχνης πλέον ως θεραπεία. Εκεί διαπίστωσα για πρώτη φορά πως η τέχνη, σε συνδυασμό με καθοδήγηση από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, έχουν μαζί τη δύναμη να βελτιώσουν τις κοινωνικές δεξιότητες και την εικόνα που είχαν οι άνθρωποι αυτοί για τον εαυτό τους», λέει η 26χρονη Ελένη. 

Αυτή η εμπειρία, σε συνδυασμό με τα ταξίδια και το προσωπικό της βίωμα, την έκαναν να αντιληφθεί πως η τέχνη έχει τη δύναμη να συγχωνεύσει πολιτισμικές, θρησκευτικές και κοινωνικές διαφορές, αλλά και να προσφέρει ανακούφιση και ελπίδα σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Αυτοί ήταν οι βασικοί παράγοντες που καθόρισαν την απόφασή της να συνεχίσει τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Ηνωμένο Βασίλειο, με εξειδίκευση στην Εικαστική Ψυχοθεραπεία (ΜSc Αrt Psychotherapy).

– Σε τι διαφέρει από ένα απλό μάθημα τέχνης η θεραπεία μέσω της τέχνης; H εικαστική ψυχοθεραπεία συχνά συγχέεται με το μάθημα τέχνης. Παρόλα αυτά, τονίζω πως δεν είναι καλλιτεχνικό μάθημα ούτε και χόμπι, αν και οι συναντήσεις μπορεί να είναι δημιουργικές και ευχάριστες. Στην εικαστική ψυχοθεραπεία, όπως και σε όλες τις μορφές της ψυχοθεραπείας, στόχος είναι η βελτίωση της συναισθηματικής κατάστασης ή διανοητικής ευεξίας. Στις θεραπείες μέσω τέχνης ο απώτερος σκοπός είναι, μέσα από τη δημιουργική διαδικασία και την εμπιστοσύνη της θεραπευτικής σχέσης, το άτομο να βελτιώσει τις διαπροσωπικές του σχέσεις, τις κοινωνικές του δεξιότητες και την αυτο-εικόνα του. Επιπλέον, άλλη μια σημαντική διαφορά είναι πως στη θεραπεία μέσω τέχνης, τα σχέδια και το προϊόν τέχνης δεν κρίνονται για το αισθητικό αποτέλεσμα, ούτε και αποτελούν διαγνωστικό εργαλείο. 

– Ποια θέματα πραγματεύεσαι με τους ηλικιωμένους σ’ αυτές τις συναντήσεις; Συχνά στις συνεδρίες αναδύονται προβληματισμοί σχετικά με τις δυσκολίες της ζωής κατά τη γήρανση, καθώς και της διαβίωσης σε οίκους ευγηρίας. Επίκεντρο είναι πάντα οι πολυάριθμες απώλειες, είτε αυτές αφορούν τις φυσιολογικές αλλαγές (όπως απώλεια κάποιων αισθήσεων, μνήμης ή ασθένειες, θάνατος συζύγου – συγγενών), είτε αφορούν το ψυχικό, πνευματικό και κοινωνικό τους κομμάτι (απώλεια σπιτιού, οικογένειας, εργασίας, ανεξαρτησίας, αυτοεξυπηρέτησης, κοινωνικοποίησης). Τόσο οι ατομικές όσο και οι ομαδικές συνεδρίες εικαστικής ψυχοθεραπείας που υλοποιώ στο Ίδρυμα Άγιος Νεκτάριος, φαίνεται να ανακουφίζουν τα άτομα τρίτης ηλικίας και να τα βοηθούν στο να αναγνωρίσουν και να διαχειριστούν αυτά τα ανάμεικτα συναισθήματα που σχετίζονται με την απώλεια. Επιπλέον, στις συνεδρίες εντάσσω θεματικές με στόχο να επαναδομήσουν την εσωτερική τους ιστορία και να συμμετάσχουν σε μια διαδικασία ανασκόπησης της ζωής τους με δημιουργικό τρόπο, ώστε να διευκολυνθούν στην επικοινωνία, την αυτο-έκφραση και τη συνεργασία.

– Χρειάζεται να έχουν ταλέντο οι ηλικιωμένοι για να συμμετάσχουν σ’ αυτό το πρόγραμμα; Όχι, στην εικαστική θεραπεία τα άτομα που προσέρχονται (και οι ηλικιωμένοι) δεν χρειάζεται να έχουν προηγούμενη εμπειρία, γνώσεις ή ταλέντο στην τέχνη. Καλούνται απλώς να χρησιμοποιήσουν τη δημιουργία και τη χρήση υλικών τέχνης όπως επιθυμούν, ως πρωταρχική μέθοδο έκφρασης και επικοινωνίας.

– Τι παίρνεις εσύ μέσα από αυτή την επαφή σου με τους ηλικιωμένους; Ικανοποίηση, ευφορία, συγκίνηση, ευχαρίστηση – αυτά είναι μόνο λίγα από τα συναισθήματα που βιώνω όταν εργάζομαι μαζί με άτομα τρίτης ηλικίας. Ως εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, υπενθυμίζω στα άτομα της τρίτης ηλικίας ότι μπορούν ακόμα να ζήσουν και να δημιουργήσουν. Αντιστοίχως αυτοί, μέσα από τα έργα, τις εξιστορήσεις και εμπειρίες, τη γνώση, σύνεση και σοφία τους, μου έμαθαν να εκτιμώ κάθε λεπτό της ζωής μου. Προσωπικά αποκομίζω τεράστια ικανοποίηση όταν βλέπω πως μέσα από το επάγγελμα μου συμβάλλω έστω και λίγο στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και της διάθεσης των ηλικιωμένων, και τέλος νιώθω τεράστια τιμή και εκτίμηση κάθε φορά που κάποιος με θεωρεί συνοδοιπόρο του και με εμπιστεύεται στα τελευταία στάδια της ζωής του.

– Μπορείς να μας αναφέρεις μια δυνατή εμπειρία σου από κάποιον μαθητή ή μαθήτρια; Μια αξιοσημείωτη εμπειρία μου είναι η συνεργασία μου με άτομα που πάσχουν από άνοια ή απώλεια μνήμης. Είχα εκπλαγεί όταν, σε συνεδρίες με έναν θεραπευόμενο που βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο άνοιας, η απλή πράξη δημιουργίας (κολλητική με υφάσματα) είχε διεγείρει τις αισθήσεις του και είχε προκαλέσει να έρθουν στην επιφάνεια πολύ ξεχασμένες αναμνήσεις και συνειδητοποιήσεις σχετικά με τον έγγαμο και επαγγελματικό του βίο. 

– Πιστεύεις ότι αυτά τα προγράμματα θα έπρεπε να στηρίζονται από την πολιτεία και να ενταχθούν σε δομές με ηλικιωμένους; Οι ηλικιωμένοι κάποτε υπήρξαν ενεργοί νέοι και παραγωγικοί πολίτες, που συνέβαλαν στην οικονομική και κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη του τόπου μας. Πιστεύω πως είναι χρέος της πολιτείας μας να εντάξει  και να προωθήσει τέτοια ψυχοκοινωνικά προγράμματα υγειονομικής περίθαλψης και επανένταξής τους στην κοινωνία μας. Οι θεραπείες μέσω τεχνών δεν έχουν κατοχυρωθεί νομικά στην Κύπρο, ούτε υποστηρίζονται οικονομικά στα δημόσια νοσηλευτήρια του τόπου μας. Παρόλα αυτά μπορούν να διαπιστωθούν τα οφέλη και η αποτελεσματικότητά τους στον τομέα της ψυχικής υγείας, εάν μελετηθούν και αξιολογηθούν προγράμματα που υλοποιούνται στον ιδιωτικό τομέα, όπως η εργασία μου στο Ίδρυμα Άγιος Νεκτάριος Λευκωσίας. Ας ελπίσουμε λοιπόν πως η πολιτεία και η κοινωνία θα αναγνωρίσει και θα αγκαλιάσει το γεγονός πως η τέχνη λειτουργεί ως πολυερέθισμα το οποίο έχει πολλαπλές χρήσεις και θεραπευτικές εφαρμογές για τους ηλικιωμένους.

*Η Ελένη Πετρίδου Μπουρίτη είναι εγγεγραμμένο μέλος του Κυπριακού Συνδέσμου Εικαστικής Θεραπείας (CArTA) και της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εικαστικής Θεραπείας (ΕΦΑΤ).