Η επιμελήτρια τέχνης και συγγραφέας Δάφνη Δραγώνα επισημαίνει ότι η πραγματικότητα ξεπέρασε τη μυθοπλαστική δυστοπία κι ίσως είναι καιρός πια να φανταστούμε πώς θα επέλθουν αλλαγές προς το καλύτερο. 

Μπορούμε να επαναπρογραμματίσουμε τη γη; Με τη ζωή στον πλανήτη να βρίσκεται σε οριακό σημείο, η διεθνής έκθεση «Reprogramming earth» που παρουσιάζεται στο NeMe Arts Center στη Λεμεσό επιχειρεί να δώσει μια οπτική πάνω σ’ αυτό το ερώτημα. Εξετάζει τις επιπτώσεις των τεχνολογικών συστημάτων στο περιβάλλον, ενώ παράλληλα διερευνά, με τρόπο κριτικό, τις λύσεις που προτείνονται. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για καλλιτεχνικές μεθοδολογίες που αμφισβητούν τις σύγχρονες ασυμμετρίες της εξουσίας και προάγουν νέες μορφές κοινής εμπειρίας και κατανόησης, η επιμελήτρια της έκθεσης αναλύει τον διττό και αμφίσημο ρόλο της τεχνολογίας.

– Πώς μπορούμε να επαναπρογραμματίσουμε τη Γη; Για να απαντηθεί αυτό πρέπει να αναλογιστούμε γιατί θελήσαμε να «προγραμματίσουμε» τον πλανήτη εξαρχής. Γιατί θεωρήσαμε ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε αλόγιστα τη φύση; Γιατί θεωρήθηκε ότι η γη και τα οικοσυστήματά της μπορούν να ελεγχθούν χωρίς συνέπειες; Και τι γίνεται όταν οι συνέπειες γίνονται ορατές; Ένας σύγχρονος θεωρητικός, ο Φρεντερίκ Νεϊρά, αναφέρει χαρακτηριστικά πως το πρόβλημα είναι ακριβώς αυτή η φαντασίωση πως η γη μπορεί να ρυθμιστεί και άρα και να επαναδημιουργηθεί. Όταν ο αρχικός «προγραμματισμός» δεν είναι πια αποτελεσματικός, τότε έρχεται στο προσκήνιο ο πιθανός «επαναπρογραμματισμός», η αποκατάσταση του πλανήτη με άλλους τρόπους.

– Ποιοι είναι αυτοί οι τρόποι; Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η προσέγγιση της λεγόμενης γεωμηχανικής για την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης της γης με την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα σε πλανητική κλίμακα. Αυτό λ.χ. μπορεί να επιτευχθεί με τη διασπορά θειικών σωματιδίων στη στρατόσφαιρα ώστε να αντανακλούν τις ακτίνες του ήλιου, ή το διασκορπισμό σωματιδίων σιδήρου στους ωκεανούς για τη δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα από το πλαγκτόν. Πρόκειται, όμως, για παρεμβάσεις τεράστιας κλίμακας που θα επηρεάσουν αν εφαρμοστούν κάποιες περιοχές πολύ περισσότερες από άλλες. Η ασύμμετρη σχέση βορά – νότου, ή αλλιώς χωρών που αναπτύσσουν τεχνολογίες και χωρών που υφίστανται τις συνέπειες θα παγιωθεί. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που φέρνει η υποτιθέμενη δυνατότητα επαναπρογραμματισμού της γης είναι η αναστολή αλλαγής των συνηθειών, του τρόπου ζωής που έφερε τον πλανήτη σε αυτό το σημείο.  

– Πώς η τέχνη να συμβάλλει σ’ αυτή τη διαδικασία; Η τέχνη ελπίζω να μπορέσει να βοηθήσει να αναστοχαστούμε τι σημαίνει επαναπρογραμματισμός και τι κόστη έχει. Ο τίτλος της έκθεσης χρησιμοποιείται για να κινητοποιήσει, να προσκαλέσει να σκεφτεί κανείς κριτικά. Τα έργα της έκθεσης με τα διαφορετικά ζητήματα που θίγουν δεν προτρέπουν προς τον επαναπρογραμματισμό αλλά, αντίθετα, προς το διάλογο για το τι σημαίνει ο επαναπρογραμματισμός αυτός, τι γνωρίζουμε και τι όχι για επερχόμενες προσεγγίσεις και στρατηγικές.

– Πόσο επιδραστική και επαναστατική μπορεί να είναι η καλλιτεχνική δημιουργία στις μέρες μας; Εξαρτάται από το πόσο χώρο δίνουμε στην τέχνη για να μπορέσει να είναι επιδραστική ή επαναστατική. Η τέχνη παρατηρεί, σχολιάζει, εκθέτει, υποθέτει ή υπερβάλλει με στόχο να καταστήσει κατανοητές και αντιληπτές τις αλλαγές που συμβαίνουν και να φανερώσει τον ρόλο μας σ’ αυτές. Αν περιμένουμε μεγάλα -από άποψη παραγωγής και κόστους- καλλιτεχνικά έργα να μας ξεσηκώσουν γι’ αυτά που συμβαίνουν, πέφτουμε σε μια νέα παγίδα γιατί και η τέχνη έχει το αποτύπωμά της. Είναι πιο κρίσιμος ο ίδιος ρόλος και η στάση των δημιουργών στον πολιτισμό και την κοινωνία σε ό,τι αφορά στα περιβαλλοντικά ζητήματα, από τα μεμονωμένα εικαστικά έργα. Μεγάλες εκδηλώσεις και συνέδρια που συνεπάγονται πολλά αεροπορικά ταξίδια, μεγάλη κατανάλωση ενέργειας ή σπατάλη υλικών που δεν επαναχρησιμοποιούνται ενέχουν ένα βαθμό υποκρισίας, παραπλανούν και συχνά τελικά απλά εξυπηρετούν την αγορά. Μικρότερες εκδηλώσεις που απευθύνονται στο τοπικό κυρίως κοινό, έχουν μεγαλύτερη διάρκεια στον χρόνο και λαμβάνουν υπόψη την κατανάλωση ενέργειας και πόρων συζητώντας τη σημασία τους έχουν, πιστεύω, μακροπρόθεσμα μεγαλύτερο αντίκτυπο στην πρόκληση αλλαγών. 

– Υπάρχει χρόνος για να προωθηθεί αυτή η διαδικασία ή έχουμε ήδη ξεπεράσει το σημείο χωρίς επιστροφή; Νομίζω ότι την απάντηση τη γνωρίζουμε όλοι. Δεν υπάρχει πια άλλος χρόνος, αλλά αυτό ακριβώς σημαίνει πως πρέπει να κινητοποιηθούμε άμεσα και να αλλάξουμε συνήθειες δίνοντας προτεραιότητα όχι μόνο στην άνεσή μας, όχι μόνο στις ανάγκες του ανθρώπου, αλλά στη συνέχιση της ζωής στον πλανήτη.

– Ποιες είναι σήμερα οι διεθνείς τάσεις και πρακτικές εξερεύνησης του συγκεκριμένου ζητήματος διά μέσω της τέχνης; Δύσκολο να απαντηθεί η ερώτηση αυτή. Μιλώντας γενικά, νομίζω πως είναι ιδιαιτέρως σημαντική η συνάντηση τέχνης, περιβαλλοντικών επιστημών και τεχνολογίας όπως αυτή ειδικά υποστηρίζεται από ερευνητικούς φορείς και εντάσσεται σε αντίστοιχα προγράμματα. Είναι πολύτιμη, επίσης, η συνεισφορά των καλλιτεχνών που πειραματίζονται με τα περιβαλλοντικά μέσα και προσκαλούν το κοινό να εξοικειωθεί μ’ αυτά. Είναι μεγάλης επιρροής έργα που είναι αφηγηματικά και αφορούν στο περιβάλλον, καθώς είναι άμεσα και προσβάσιμα. Ο θεωρητικός Γιούσι Παρίκα (συμμετέχει στην έκθεση και θα δώσει και διάλεξη) μιλά για τη σημασία «τεχνολογιών γνώσης» που προσφέρει η τέχνη μέσα από τα μοντέλα της και τις προσομοιώσεις της ώστε να κάνει τα  φαινόμενα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή χειροπιαστά. Εγώ, θα ήθελα να μιλήσουμε και για νέες τεχνολογίες συγγένειας μέσα από την τέχνη που φέρνουν κοντά τον ανθρώπινο και τον πέρα-από-τον-άνθρωπο κόσμο, τη τεχνολογία και τη φύση αναγνωρίζοντας την αλληλεξάρτηση τους. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το χώμα, το νερό, ο αέρας είναι τρόπον τινά ζωντανές υποδομές που υποστηρίζουν την τεχνολογία που θεωρούμε τόσο σημαντική αλλά και την ίδια τη ζωή.

– Πώς οι εκφράσεις της καλλιτεχνικής σκηνής διαχειρίζονται τις δυστοπικές προοπτικές; Η έκθεση περιλαμβάνει έργα με διαφορετικές καλλιτεχνικές πρακτικές και προσεγγίσεις. Κάποια μάς φέρνουν αντιμέτωπους με την κουλτούρα της προγραμματισμένης αχρήστευσης ή μας πληροφορούν για τις μορφές εκμετάλλευσης της γης για την κατασκευή ηλεκτρονικών συσκευών. Άλλα σχολιάζουν τις υποσχέσεις στρατηγικών όπως η γεωμηχανική και τις βόμβες σπόρων, πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο και σημειώνοντας την ιστορία τους. Κάποια αποτυπώνουν και περιγράφουν, ενώ άλλα εξιστορούν και υπερβάλουν, πιθανολογώντας ποιες μεταμορφώσεις και υβριδικές συνθήκες μπορεί να φέρει η κλιματική αλλαγή. Κάποια έργα σχολιάζουν δυστοπικές προοπτικές αλλά κρατώντας μια λεπτή ισορροπία, δεν κινδυνολογούν. Για αρκετά χρόνια, τα δυστοπικά υποθετικά σενάρια κυριαρχούσαν σε αρκετά καλλιτεχνικά έργα. Την περίοδο αυτή, νομίζω, πως αυτό έχει αλλάξει.

– Γιατί συνέβη αυτό; Ο λόγος μπορεί να είναι ότι η πραγματικότητα ξεπέρασε τη μυθοπλαστική δυστοπία. Αρκεί να σκεφτούμε όλες τις εικόνες οικολογικής καταστροφής που βλέπουμε. Μπορεί όμως και η δυστοπία ως εργαλείο να έπαψε να είναι χρήσιμη. Ίσως έχει έρθει η ώρα να φανταστούμε πώς μπορεί να επέλθουν αλλαγές προς το καλύτερο στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Τα έργα της έκθεσης, έτσι, κυρίως πληροφορούν, εγείρουν ερωτήματα, παρέχουν νέες οπτικές γωνίες, επιδιώκουν να θυμίσουν τους δεσμούς μας με τη φύση. 

– Πώς βλέπεις να διαμορφώνονται οι καλλιτεχνικές και επιμελητικές πρακτικές στην μετα-Covid19 περίοδο; Πιστεύω πως θα δοθεί μια νέα έμφαση στη σημασία του τοπικού κοινού και της απεύθυνσης σ’ αυτό, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του. Ίσως, επίσης, να περιοριστεί η επιβολή τάσεων σε ό,τι αφορά στις κυρίαρχες θεματικές όπως αυτές διαμορφώνονται συνήθως σε μητροπόλεις και μεγάλα κέντρα. Μεγάλης εμβέλειας δράσεις και εκδηλώσεις μπορεί να βρεθούν για κάποιο καιρό σε κρίση καθώς θα έχουμε συνηθίσει να συμμετέχουμε και να παρακολουθούμε το καθετί εξ αποστάσεως. Η κυριαρχία συγκεκριμένων προσώπων της καλλιτεχνικής κοινότητας μπορεί και αυτή να διαταραχτεί καθώς η διαδικτυακή παρακολούθηση φέρνει τη συνεχή εναλλαγή και επιτρέπει το άτυπο και το απροσδόκητο. Συνεργασίες εξ αποστάσεως, πιστεύω, θα επικρατήσουν και οι διαδικτυακές εκδηλώσεις θα μείνουν μαζί μας για πολύ καιρό. Παρατηρώ με ενδιαφέρον πως μέσα από αυτές μία οικειότητα και αμεσότητα, στοιχεία σπάνια για δημόσιες εκδηλώσεις, αρχίζουν να επικρατούν. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αγωνιώ όπως όλοι. Θα καταφέρουν όντως να επιβιώσουν οι χώροι πολιτισμού και οι άνθρωποι του αν αυτή η κρίση κρατήσει πολλούς μήνες; Θα υποστηριχτούν από τα κράτη ώστε να δουν τη μετα-covid19 περίοδο; Ποιος από μας θα μπορούσε να φανταστεί εκθέσεις και εκδηλώσεις με περιορισμένο ή καθόλου κοινό στον πραγματικό χώρο ένα χρόνο πριν; Μπορούμε να φανταστούμε πώς θα είμαστε ένα χρόνο μετά;

– Εξακολουθεί η τέχνη να αναζητεί τον βηματισμό και τον ρόλο της στην εποχή της εικονικής πραγματικότητας; Τα μέσα και οι τεχνολογίες συνεχώς αλλάζουν και εξελίσσονται. Η τέχνη, ναι, με μια έννοια αναζητά το βηματισμό της σε μια περίοδο έντονης τεχνολογικής επιτάχυνσης, αλλά νομίζω ακόμα περισσότερο ρωτά: Τι νόημα έχει ο γοργός βηματισμός και η επιτάχυνση αν ταυτόχρονα δε βλέπει κανείς τι ίχνη αφήνει πίσω του και δεν αναλογίζεται πού εν τέλει επιδιώκει να φτάσει; 

 – Σε ποιο βαθμό η τεχνολογία είναι μέρος του προβλήματος και σε ποιο μέρος της λύσης; Ο ρόλος της τεχνολογίας στην κλιματική κρίση είναι διττός και συχνά μοιάζει αμφίσημος. Αφενός, τα σημερινά περιβαλλοντικά προβλήματα έχουν σε μεγάλο βαθμό προκληθεί από τη συνεχή ανάπτυξη και τη χρήση τεχνολογικών συστημάτων. Αφετέρου, πολλές απαντήσεις και λύσεις στα περιβαλλοντικά ζητήματα προέρχονται από το χώρο της τεχνολογίας. Οι ηλεκτρονικές συσκευές και υπολογιστές απαιτούν για την κατασκευή τους την εξόρυξη σπάνιων γαιών και εξαντλούν τους φυσικούς πόρους. Δεν θα απολαμβάναμε τη συνεχή συνδεσιμότητα και ειδικότερα το streaming χωρίς τη μεγάλη κατανάλωση ενέργειας. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα, όλες οι συσκευές που δε χρησιμοποιούμε πια και πετάμε, απελευθερώνουν τοξικές και επιβλαβείς ουσίες στο έδαφος, το νερό και τον αέρα και επηρεάζουν βιοτόπους και οικοσυστήματα. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, η τεχνολογία προσφέρει τρόπους για να παρακολουθήσουμε από κοντά τις αλλαγές στο περιβάλλον. Τα λεγόμενα περιβαλλοντικά μέσα βοηθούν στην καταγραφή των αλλαγών και η τεχνητή νοημοσύνη βοηθά στην επεξεργασία των μεγάλων δεδομένων που σχετίζονται με το κλίμα. Αισθητήρες, drones και ρομποτικά συστήματα συνεισφέρουν ώστε οι αλλαγές στο έδαφος, τον αέρα και το νερό να γίνονται αντιληπτές αλλά και να μπορούν να προβλεφθούν ώστε να δραστηριοποιούνται γρήγορα μηχανισμοί αντιμετώπισης τους.

Οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες

John Butler & Λίνα Θεοδώρου, Matthias Fritsch, Benjamin Gaulon, Abelardo Gil-Fournier & Jussi Parikka, Hanna Husberg, Vladan Joler, Rosemary Lee, Εύα Παπαμαργαρίτη, Lisa Rave, Karolina Sobecka. 

* «Reprogramming earth», Λεμεσός, NeMe Arts Center (25372675). Μέχρι 5 Δεκεμβρίου