Ο διακεκριμένος ζωγράφος και καθηγητής Μιχάλης Μανουσάκης παρουσιάζει στη Λευκωσία την έκθεση «Ανέσπερων Σωμάτων Ύλη Πάσχουσα» και μιλά για τον άνθρωπο ως κεντρικό άξονα του έργου του, τη βία, τον έρωτα, τις μνήμες παιδικής ηλικίας και τη διαρκή ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας.
–Ο άνθρωπος βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο του έργου σας; Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, από παιδί, μ’ άρεσε να ζωγραφίζω ανθρώπους. Όταν πέρασα στη Σχολή Καλών Τεχνών, οι καθηγητές μου θεωρούσαν ότι θα γίνω ένας πολύ καλός πορτρετίστας. Το τελευταίο πορτρέτο που ζωγράφισα ήταν το 1984 αποφοιτώντας κι εκεί τελείωσα με το είδος. Ένιωθα ότι το πορτρέτο δεν είχε καμία αναγκαιότητα ύπαρξης και δεν ενδιέφερε κανέναν. Ωστόσο, ο άνθρωπος αποτελεί για μένα ένα χρήσιμο δομικό υλικό, μέσα από το οποίο μπορώ να διαβάσω τον κόσμο. Επομένως, ο άνθρωπος δεν με ενδιαφέρει ως φιγούρα συγκεκριμένη. Με ενδιαφέρουν όλα όσα φέρει ως έννοια.
–Η έκθεσή σας έχει μια δυαδικότητα. Είναι σαν δύο εκθέσεις ουσιαστικά, σε μία; Ναι, μπαίνοντας στην γκαλερί, στα αριστερά σας θα δείτε όλα τα ανθρώπινα: τις μοναξιές, τους έρωτες, τις τρυφεράδες με την οικογένεια, με τα παιδιά, την αγωνία μας για το σπίτι μας, τη θάλασσα που μας ταξιδεύει ή που θέλουμε να μας ταξιδέψει. Στα δεξιά είναι τα έργα μιας ενότητας που βρίσκεται σε εξέλιξη και δεν ξέρω και αν θα τελειώσει ποτέ, γιατί το θέμα με το οποίο καταπιάνεται είναι σαν κατάρα που κατατρέχει την ανθρωπότητα χωρίς τέλος: είναι η βία του ανθρώπου προς τον άνθρωπο. Είναι ένα φαινόμενο που μας προστάζει διαρκώς να επαναπροσδιορίζουμε τις αξίες μας.
–Πώς το προσεγγίζετε; Η βία είναι σαν ένα καρφί με ένα σφυρί που προκαλεί μεγάλο πόνο όταν χτυπάει. Ως υλικό χρησιμοποιώ το ξύλο το οποίο χαράζω, σκαλίζω, χτυπάω και μέσα από αυτή τη διαδικασία καταλαβαίνω την έννοια της βιαιότητας. Στα έργα υπάρχει μια σειρά με πρόσωπα τα οποία έχουν αριθμούς από κάτω, παραπέμποντας ίσως στις φωτογραφίες της αστυνομίας με τους συλληφθέντες. Είναι απίστευτος ο αριθμός τον ανθρώπων που βιάζουν, σκοτώνουν, κακοποιούν και η αλήθεια είναι ότι δεν τους βλέπω καθόλου εκδικητικά. Πονάω γι’ αυτούς, όπως πονάω και για τα θύματα. Κανείς δεν γεννιέται βίαιος και με πονάει που κάποιοι άνθρωποι κατέληξαν θύτες.
–Το ερωτικό στοιχείο είναι επίσης διάχυτο σε όλη σας την πορεία… Ο έρωτας είναι διάχυτος στην τέχνη γενικότερα, τα θεωρώ προφανές. Οτιδήποτε κάνεις είναι ερωτικό –ή πολιτικό, θα πούνε κάποιοι. Και θα συμφωνήσω. Για μένα παραμένει πρωτίστως ερωτικό. Είναι η επιθυμία να εισέλθεις στη διάσταση του άλλου. Τα σώματα που ζωγραφίζω είναι πάντα γυμνά, ποτέ ντυμένα. Το γυμνό σώμα, για μένα, δηλώνει ότι ανήκει σε όλες τις εποχές· είναι έξω από τη μόδα. Το σεξουαλικό στοιχείο πάλι δεν με αφορά καθόλου. Αυτό αφορά τη σφαίρα του κουτσομπολιού. Με ενδιαφέρει το ερωτικό κομμάτι που είναι συμπαντικό, είναι κοινός τόπος όλων, είναι η ευλογία του κόσμου.
–Είναι ο τρόπος που επικοινωνούμε; Πολύ σωστά, ο ερωτισμός είναι επικοινωνία. Είναι η αγωνία σου για τον άλλο, το μέσο σου να τον συναντήσεις. Δεν μπορείς να ζεις αυτή την ερημιά, αναζητείς τον άλλο.
–Έντονο στοιχείο στο έργο σας είναι και η παιδική ηλικία. Από πού αντλούνται αυτές οι αφηγήσεις; Η παιδική ηλικία είναι ανεξίτηλη, δεν φεύγει ποτέ από πάνω μας. Η δική μου υπήρξε λίγο τραυματική. Έχασα τη μητέρα μου σε ηλικία εφτά χρονών, στις αρχές του 1960. Ήμασταν πέντε παιδιά, σε μια πολύ φτωχή γειτονιά στα Χανιά.
–Όσο μεγαλώνουμε, και όσο περνά ο χρόνος, επιστρέφουμε πιο έντονα στην αρχή; Με μένα σίγουρα συμβαίνει αυτό. Ξέρεις, όταν ήμασταν μικροί, ο μπαμπάς ήταν χασάπης και μπογιατζής και η μαμά κομμώτρια. Το σπίτι μας ήταν ρημάδι. Η βροχή τα βράδια ήταν σαν ένα μουσικό όργανο, πάνω στα ταψιά, για να μην πλημμυρίσει το πάτωμα, που ήτανε και χωμάτινο. Πίστεψέ με, ένιωθα ότι ήμασταν πάρα πολύ πλούσιοι. Γιατί είχα αυτούς τους γονείς, χωρίς ίχνος μιζέριας.
–Ποιες μνήμες σας έχουν καθορίσει; Θυμάμαι τα ερείπια από τους βομβαρδισμούς των Γερμανών στην πόλη, που για μας ως παιδιά μοιάζανε με κάστρα στα οποία παίζαμε. Γκρεμισμένα ταβάνια, με τα πράγματα που είχανε αφήσει πίσω τους οι άνθρωποι. Κι εμείς ανακαλύπταμε στοιχεία τους, φωτογραφίες αλλοιωμένες από τη βροχή, προσωπικά αντικείμενα. Θυμάμαι τα Χριστούγεννα, που εμείς δεν είχαμε δώρα. Κολλάγαμε τη μούρη μας στις βιτρίνες των καταστημάτων. Το γυαλί θάμπωνε και νιώθαμε ότι αυτό που βλέπαμε ήταν σαν όνειρο. Όλα εκείνα τα παιχνίδια της βιτρίνας μου φαίνονταν μαγικά. Αυτές οι μνήμες έχουν καταχωρηθεί στον εγκέφαλο, στην ψυχή, στην καρδιά μου. Και όταν γεννήθηκε ο γιος μου το 1995, όλα αυτά άρχισαν να ξεδιπλώνονται καλώντας με να επαναπροσδιορίσω την έννοια του παιχνιδιού.
–Και βάλατε το παιχνίδι στη ζωγραφική σας; Ζωγράφισα παιχνίδια, πολύ ρεαλιστικά, τα οποία παρουσίασα στην γκαλερί Ζουμπουλάκη. Όμως δεν μου έφτανε μόνο το ότι ζωγράφισα τα παιχνίδια, κάτι μου έλειπε. Και τότε άρχισα να συλλέγω παιχνίδια, της δικής μου εποχής, της δεκαετίας του 1950 και πίσω. Παράλληλα συνειδητοποίησα ότι το ίδιο το αντικείμενο είχε γλώσσα. Τι θα μπορούσα να πω εγώ περισσότερο με τη ζωγραφική;
–Πώς ορίζεται η επιτυχία του καλλιτέχνη; Η αποδοχή του κόσμου στην αρχή είναι ίσως κάτι θετικό. Σε βοηθάει να συνεχίσεις, αν και νομίζω ότι αυτό δεν θα σου καθορίσει την αγάπη σου, τα όνειρά σου και τους στόχους σου. Για εμένα επιτυχία είναι η διάρκεια του έργου σε βάθος χρόνου, κατά πόσο δηλαδή οι επόμενες γενιές υποδέχονται το έργο σου, το απολαμβάνουν και το ερμηνεύουν κάθε φορά εκ νέου.
–Το μετρήσιμο στοιχείο, δηλαδή είναι η διάρκεια; Είναι σημαντικό αυτό. Αλλά το πιο σημαντικό είναι αυτό που όσο ζει ο καλλιτέχνης δεν θα το μάθει ποτέ: η αναγνώριση μετά το πέρασμά του. Βεβαίως ούτε κι αυτό είναι απόλυτο κριτήριο.
–Άρα είναι και συγκυριακό; Έτσι καταλήγω. Με την προϋπόθεση ότι το έργο έχει διάρκεια και μιλάει στις ψυχές των ανθρώπων. Ο «Μεγάλος Ερωτικός» του Χατζιδάκι μπορεί να μας συνεπάρει ακόμη και σήμερα. Αυτό είναι τέχνη!
–Πώς βλέπετε τα σύγχρονα μέσα και τους νεωτερισμούς στην τέχνη; Έμαθα να μην απορρίπτω τίποτα. Ποιος είμαι εγώ που θα απορρίψω; Μπορώ να πω όμως πώς διαβάζω τα πράγματα γύρω μου. Κάθε έργο έχει έναν μπούσουλα. Το διαβάζεις. Πρέπει να φέρει δηλαδή μια τεκμηρίωση. Πόσο μπορείς να τεκμηριώσεις μια μπανάνα κολλημένη με σελοτέιπ στον τοίχο; Δεν ξέρω… Τι θα γίνει μετά από 50 χρόνια και τι θα θεωρείται τέχνη και τι θα απορριφθεί στην πορεία, κανείς δεν ξέρει.
–Έχετε διδάξει για πάνω από 30 χρόνια στη Σχολή Καλών Τεχνών. Τι έχετε μάθει ως δάσκαλος; Ευγνωμονώ τη Σχολή Καλών Τεχνών, διότι έμαθα πάρα πολλά. Δεν ξέρω αν δίδαξα, αλλά έμαθα. Αρκετές φορές έλεγα στα παιδιά «σας ευγνωμονώ που μου δίνετε τη δυνατότητα να σκεφτώ δυνατά. Από μόνος μου δεν θα το σκεφτόμουν αυτό που με προκαλείτε να σκεφτώ». Νιώθω πανευτυχής που είχα την ευκαιρία να βρίσκομαι με νεότερους ανθρώπους, σαν συλλέκτης ιδεών. Φανταστείτε τι έχω μαζέψει.
–Υπάρχει ένα μοτίβο που εμφανίζεται στη νέα γενιά; Κάποια κοινά διακριτικά, θα λέγαμε; Ένα πράγμα που σιχαινόμουν όταν ήμουν μικρός, ήταν που οι μεγαλύτεροι λέγανε «εμείς, τον καιρό μας…» προσθέτοντας ένα σωρό κατηγορίες για τους νεότερους. Κάθε γενιά έχει τη δική της αγωνία και ο παλιότερος δεν την ξέρει. Δεν ξέρουν οι μεγάλοι τι τραβάει η νέα γενιά. Σαφώς κουβαλάει την ιστορία, αλλά θα πρέπει να τη φιλτράρει κιόλας για να μπορεί να ξεδιπλώσει τον εαυτό του. Μ’ αρέσει το θάρρος – θράσος της νιότης. Η νιότη είναι δώρο. Και όταν ο νέος τη χρησιμοποιεί με ελπίδα για το αύριο, μου δίνει κουράγιο ότι, ναι, καλά πάνε τα πράγματα.
–Συνήθως απαιτούμε σεβασμό στους μεγαλύτερους, σπάνια στους νεότερους… Εγώ είχα μεγάλο σεβασμό για τους νέους. Ξέρετε, πολλά παιδιά από αυτά που ξεκινούσαν στο πρώτο έτος, τα φανταζόμουν να εξελίσσονται σε ηγέτες, όπως ήταν ηγέτες ο Κοκκινίδης, ο Μυταράς, ο Μόραλης, ο Σπυρόπουλος. Το μυριζόμουν αυτό και γοητευόμουν. Πρέπει να πω ότι από αρκετούς δεν έχω απογοητευτεί.
–Γιατί οι άνθρωποι αναζητούμε συνεχώς ταυτότητα; Τι είναι η ταυτότητα για σας; Οι άνθρωποι έχουν έναν εκπληκτικό πλούτο κρυμμένο μέσα τους και τον απορρίπτουν από φόβο. Εμένα με ενδιαφέρουν οι άνθρωποι που αισθάνονται την ελευθερία να κάνουν αυτό που θέλουν. Χωρίς τον φόβο της ταυτότητας που τους έχουν προσδώσει οι άλλοι.
–Από τι πρέπει να απαλλαγείς για να το ζήσεις αυτό; Τη μιζέρια του ελέγχου των άλλων. Να ελέγχεις εσύ τον εαυτό σου. Τη μιζέρια δεν θέλω. Με τρομάζει.
- Info: Η έκθεση «Ανέσπερων Σωμάτων Ύλη Πάσχουσα» θα βρίσκεται στην Alpha C.K. Art Gallery μέχρι και τις 23 Δεκεμβρίου
Ελεύθερα, 14.12.2025
