«Αφαίρεσε από τον άνθρωπο τις αισθήσεις και δεν θα απομείνει τίποτε» M. Tullius Cicero, de Finibus Bonorum et Malorum 1.30
Ο Επίκουρος δεν είναι ο πρώτος που προτείνει την ηδονή ως σκοπό της ζωής. Την απενοχοποίησή της έχουν προτείνει και άλλοι φιλόσοφοι (Εύδοξος, Αρίστιππος) στο εγγύς παρελθόν, καθώς ο ηδονικός βίος για τον περισσότερο κόσμο αποτελεί ίσως τον πιο ελκυστικό τρόπο ζωής και σίγουρα τον πιο απολαυστικό. Αρμόζει όμως στον άνθρωπο, σε ένα έλλογο ον; Ο Επίκουρος θα υπερασπιστεί εκ νέου την ηδονή και θα προσθέσει ένα ακόμα επιχείρημα. Θα ανατρέξει στην αφετηρία της ανθρώπινης ζωής (όταν όλα ξεκινούν από την αρχή, χωρίς ίχνος προκαταλήψεων και κοινωνικών καταβολών) στην πιο αγνή ύπαρξη και θα φωτίσει τις επιθυμίες του νεογέννητου όντος:
«[Για τον Επίκουρο] η ευχαρίστηση είναι το υπέρτατο αγαθό (summum bonum), ενώ ο πόνος το υπέρτατο κακό. Αυτό προσπαθεί να το αποδείξει ως εξής: Κάθε ζώο μόλις γεννηθεί, επιθυμεί την ηδονή και την απολαμβάνει ως το υπέρτατο αγαθό, ενώ τον πόνο τον αποφεύγει ως το υπέρτατο κακό και τον απωθεί όσο περισσότερο μπορεί. Το κάνει αυτό όσο δεν έχει ακόμη διαφθαρεί, με την ανέγγιχτη και αμερόληπτη κρίση της φύσης» M. Tullius Cicero, de Finibus Bonorum et Malorum 1.29-30
Το επιχείρημα «από την κούνια» (Cradle argument) έλκει την καταγωγή του από τον Επίκουρο -αν και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και από τους Στωικούς για την απόδειξη της δικής τους θέσης- και υποστηρίζει ότι, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση, πρέπει να δώσουμε προσοχή στην αμερόληπτη εποχή της προτού διαφθαρεί από την κοινωνία, με απλά λόγια στη βρεφική ηλικία.
Για τον Επίκουρο είναι σαφές ότι το επιχείρημα «από την κούνια» αποδεικνύει την υπεροχή της ηδονής ως σκοπού της ζωής. Η εγκυρότητά του εδράζει στις αισθήσεις: Μια ματιά γύρω μας αρκεί να μας πείσει ότι η αγνή φύση της ύπαρξης στο ξεκίνημά της αναζητά την ηδονή και αποφεύγει τον πόνο. Το επιχείρημα «από την κούνια» μεταφέρεται από τον Διογένη Λαέρτιο στον τελευταίο τόμο των «Βίων» του, τον μοναδικό αφιερωμένο σε έναν μόνο φιλόσοφο, στον Επίκουρο:
«Και ως απόδειξη ότι η ηδονή είναι ο σκοπός [ο Επίκουρος] χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι τα έμβια όντα μόλις γεννηθούν, ευχαριστιούνται με την ηδονή και αποφεύγουν τον πόνο, από τη φύση χωρίς τη βοήθεια της λογικής. Αυτόματα (αὐτοπαθῶς) αποφεύγουμε το αίσθημα του πόνου (άλγηδόνα)»
Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων 10.137
Αλλά και ο Σέξτος Εμπειρικός (Πυρρώνειοι υποτυπώσεις 3.194-195) δεν παραλείπει να αναφέρει το επικούρειο επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο τα έμβια όντα όντας αδιάφθορα (ἀδιάστροφα ὄντα) κατά τη γέννησή τους «ορμούν» προς την ηδονή και αποφεύγουν τα συναισθήματα του πόνου. Το ίδιο πιστοποιείται και στην περίφημη «Επιστολή προς Μενοικέα», όπου η ηδονή χαρακτηρίζεται ως το πρώτο και πιο συγγενές με την ανθρώπινη φύση αγαθό (ἀγαθὸν πρῶτον καὶ συγγενικὸν). Γι’ αυτό η ηδονή είναι, σύμφωνα με τον Επίκουρο, η αρχή και ο σκοπός (τέλος) της ευτυχισμένης ζωής.
Ο Επίκουρος παρατηρεί τη φύση του ανθρώπου εν τη γενέσει της και διαπιστώνει την αγνή έλξη προς την ηδονή, που η άπληστη ανθρώπινη υπόσταση μεγιστοποιεί, βλάπτοντας τον εαυτό της. Η ηδονή δεν μπορεί να οδηγεί στη διαφθορά του ανθρώπου. Από την άλλη, είναι τόσο ισχυρή. Ο Επίκουρος έχει τη λύση: Η ηδονή πρέπει να οδηγεί στην αταραξία, όχι στην ταραχή της ψυχής, στην απονία, όχι στον πόνο του σώματος. Επομένως, δεν επιλέγεται κάθε ηδονή, αλλά εκείνη της οποίας ο πόνος θα είναι λιγότερος.
Στην επιλογή της ηδονής (την πρώτη, συνεπώς αμόλυντη, επιλογή του νεογέννητου) ο φιλόσοφος θα προσθέσει τη φρόνηση του ώριμου νου. Ο άνθρωπος δεν θα παραμείνει εγκλωβισμένος στην αζύγιστη ηδονή του παρόντος για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του, αλλά θα προσμετρήσει τον πόνο. Ο Επίκουρος δεν θα ελευθερώσει απλώς τον άνθρωπο από την ενοχή της ηδονικής ζωής, θα του δείξει τον δρόμο για ακόμη μεγαλύτερη απόλαυση, αφού θα του διδάξει πώς να συμμετρήσει τον πόνο, ώστε να τον αποφύγει. Η φρόνηση αποβαίνει αρωγός της ηδονής. Μόνο έτσι αποκτά νόημα η ηδονή.
«Η αρχή και το μέγιστο αγαθό είναι η φρόνηση. Κι ακόμα και από την φιλοσοφία είναι πιο πολύτιμη η φρόνηση. Από την φρόνηση προέρχονται όλες οι υπόλοιπες αρετές» Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα 132
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
