ΙΟΚΑΣΤΗ: Και πώς είναι η εξορία; Ποιο είναι το μεγαλύτερο κακό;
ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ: Ένα είναι το χειρότερο: δεν μπορεί να πει κανείς ελεύθερα τη γνώμη του (οὐκ ἔχει παρρησίαν).
ΙΟΚΑΣΤΗ: Αυτό που είπες είναι για δούλους. Το να μη λέει κανείς αυτό που σκέφτεται.
Ευριπίδης, Φοίνισσαι 390-392
Η παρρησία (πᾶς, ῥῆσις), η ελεύθερη έκφραση της γνώμης, φαίνεται να κάνει την εμφάνισή της για πρώτη φορά στο έργο του Ευριπίδη. Στη συνέχεια, θα συνδεθεί στενά με την πολιτική ζωή της Αθήνας ως το δικαίωμα ελευθερίας του λόγου, που μπορεί να ασκείται από τους πολίτες στον Δήμο. Ο ρήτορας Ισοκράτης θα κατηγορήσει την αθηναϊκή δημοκρατία για έλλειψη παρρησίας («καὶ ὅτι δημοκρατίας οὔσης οὐκ ἔστι παρρησία» Περί ειρήνης, 14), ενώ ο Δημοσθένης θα ασκήσει το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου, εκφράζοντας με παρρησία τη γνώμη του για τις προθέσεις του Φιλίππου στην εκκλησία του Δήμου, ξεσηκώνοντας τους Αθηναίους εναντίον του («τἀληθῆ μετὰ παρρησίας ἐρῶ πρὸς ὑμᾶς καὶ οὐκ ἀποκρύψομαι», Κατά Φιλίππου β΄, 6.31).
Παρά τις αθηναϊκές εξαγγελίες, ωστόσο, η ελευθερία του λόγου δεν ήταν ποτέ δεδομένη, κυρίως λόγω των συνεπειών που επέφερε σε εκείνους που εξέφραζαν ειλικρινώς την άποψή τους. Οι άνθρωποι δεν θέλουν να βγουν από το «σπήλαιό» τους και πολύ περισσότερο αποστρέφονται εκείνον που θα τους υποδείξει την έξοδο. Ακριβώς αυτό έκανε ο Σωκράτης, «τσιμπώντας σαν αλογόμυγα» τους Αθηναίους. Ο διάσημος παρρησιαστής «δεν γνωρίζει τίποτε», επομένως δείχνει γνήσιο ενδιαφέρον για να μάθει. Από την άλλη, έχει μια αποστολή (από τον θεό) να πείσει τους Αθηναίους να φροντίσουν την ψυχή τους (Πλάτωνας Απολογία Σωκράτους 30a-b). Ο Σωκράτης δεν θα σταματήσει ποτέ να νουθετεί τους Αθηναίους πολίτες, γεγονός που θα του κοστίσει τη ζωή του. Δεν είναι όλοι διατεθειμένοι να ακούν την αλήθεια ούτε να ερευνούν τον εαυτό τους.
Ο Αθηναίος φιλόσοφος όμως θα δημιουργήσει μία παράδοση που θέλει τους φιλοσόφους να υπερασπίζονται με παρρησία τις απόψεις τους. Μία τέτοια επίδειξη παρρησίας θα μας προσφέρει ο Διογένης ο Κυνικός (σε ένα αμφίβολης αξιοπιστίας απόσπασμα που όμως παραδίδουν δύο συγγραφείς ο Διογένης Λαέρτιος και ο Πλούταρχος). Ο διάσημος διάλογος μεταξύ του Διογένη του Κυνικού και του Μεγάλου Αλεξάνδρου (ανεξαρτήτως γνησιότητας) αποτυπώνει την Κυνική παρρησία, μέρος του φιλοσοφικού βίου της Σχολής του Κυνισμού. Στην ερώτηση του Αλέξανδρου «να ζητήσει ο Διογένης οτιδήποτε επιθυμεί» ο Κυνικός φιλόσοφος ζητάει (με παρρησία) από τον Αλέξανδρο, να παραμερίσει γιατί του κρύβει τον ήλιο. Ο Διογένης δεν είχε καμία ανάγκη ή ματαιόδοξη επιθυμία να ικανοποιήσει, πέρα από το να συνεχίσει να απολαμβάνει τον ήλιο. Και ο Αλέξανδρος παραμερίζει, επικροτώντας την τόλμη του φιλοσόφου απέναντι στον αυτοκράτορα.
Οι άνθρωποι που εκφέρουν με ευθύτητα την ειλικρινή τους γνώμη σπανίζουν, καθώς οι περισσότεροι -θέλοντας να γίνουν αρεστοί- λένε στους άλλους αυτά που θέλουν να ακούσουν. Ως εκ τούτου, η παρρησία συνεχίζει να αποτελεί χαρακτηριστικό του ελεύθερου ανθρώπου, σε αντιδιαστολή με την κολακεία που ανήκει στους «δούλους». Στο ίδιο κλίμα κινείται και ο Αριστοτέλης που θα απονείμει την παρρησία στον «μεγαλόψυχο», μία σπάνια κατηγορία ανθρώπου, η οποία συγκεντρώνει στο πρόσωπό της όλες τις ηθικές μεσότητες. Έτσι, η παρρησία εισέρχεται ως αρετή πέρα από την πολιτική και στην ιδιωτική ζωή. Ο μεγαλόψυχος είναι «παρρησιαστής» (παρρησιαστὴς γὰρ) και εκφράζει ελεύθερα την άποψή του -εκτός από τις περιπτώσεις που είναι αναγκαίο να προσποιηθεί άγνοια προς τους πολλούς. Αλλά δεν είναι ο μόνος που θα μιλήσει ελεύθερα. Ο Αριστοτέλης στο προτελευταίο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων θα προτείνει τη χρήση παρρησίας απέναντι σε όλους, τους άλλους και τους φίλους μας (πρὸς ἑταίρους δ᾽ αὖ καὶ ἀδελφοὺς παρρησίαν καὶ ἁπάντων κοινότητα»). Η παρρησία, ως ειλικρίνεια, πρέπει να είναι παρούσα στην καθημερινή συναναστροφή.
Η Επικούρεια φιλοσοφία είναι εκείνη που πρώτη θα εντάξει την παρρησία ως άσκηση στους κύκλους της. Τις πληροφορίες τις αντλούμε από τους παπύρους του Herculaneum, και συγκεκριμένα από το έργο του Φιλόδημου «Περί παρρησίας», όπου εκφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την άσκηση της παρρησίας και κυρίως για την αποδοχή της. Η παρρησία μεταξύ των επικούρειων φίλων είναι εκ των ων ουκ άνευ. Εν τέλει, η ειλικρίνεια και η ευθύτητα γνώμης από δικαίωμα γίνεται υποχρέωση των ανθρώπων που φιλοσοφούν. Το προσωπικό κόστος για τον φιλόσοφο τίθεται σε δεύτερη μοίρα.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
