ΣΩΚΡΑΤΗΣ: […] Αφού όμως έτσι έχουν τα πράγματα και έχουμε άφθονο ελεύθερο χρόνο (ὡς πάνυ πολλὴν σχολὴν ἄγοντες), θα εξετάσουμε τους εαυτούς μας, χωρίς να δυσανασχετούμε, με ηρεμία και ειλικρίνεια. Πλάτωνας, Θεαίτητος 151e
Η φιλοσοφία χρειάζεται τον ελεύθερο χρόνο («σχολή»). Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη προϋπόθεση προκειμένου να φιλοσοφήσει κανείς. Ένα παράδειγμα θα μας δώσει ο Σωκράτης, όταν θα μιλήσει παρεμπιπτόντως για τον φιλοσοφικό βίο (τη ζωή που καθημερινά εξετάζεται) στον Θεαίτητο (ή Περί επιστήμης), έναν διάλογο με κεντρικό θέμα τον ορισμό της γνώσης. Αυτή τη φορά ο Πλάτωνας ακολουθεί έναν ασυνήθιστο δρόμο στην αφήγησή του, κάνοντας χρήση διαφορετικών αφηγηματικών επιπέδων. Το έργο ξεκινάει με τον διάλογο δύο αντρών, του Ευκλείδη από τα Μέγαρα (στη σχολή του οποίου είχαν καταφύγει οι μαθητές του Σωκράτη μετά τον θάνατό του) και του Τερψίωνα, που ενδιαφέρεται να μάθει τη συζήτηση που είχε προηγηθεί μεταξύ του Σωκράτη και του Θεαίτητου. Ο Ευκλείδης, που ήταν παρών στη συζήτηση, είχε κρατήσει σημειώσεις στις οποίες έδωσε τη μορφή βιβλίου (έπειτα από τις κατάλληλες διορθώσεις).
Οι δύο φίλοι έχουν άπλετο χρόνο και χρειάζονται ξεκούραση. Ως εκ τούτου, ο Ευκλείδης δίνει το βιβλίο στον δούλο μαζί με το παράγγελμα να ξεκινήσει την ανάγνωση (ἀλλά, παῖ, λαβὲ τὸ βιβλίον καὶ λέγε), και ο διάλογος του Σωκράτη με τον πολλά υποσχόμενο νεαρό Θεαίτητο και τον γεωμέτρη Θεόδωρο (φίλο και γνώστη της φιλοσοφίας του Πρωταγόρα) ξεκινά. Οι δύο πρώτοι άντρες (Ευκλείδης και Τερψίωνας) δεν θα εμφανιστούν ξανά, καθώς έχουν ολοκληρώσει το έργο τους: να εισάγουν δηλαδή τον αναγνώστη (ή ακροατή της εποχής) στον διάλογο για τη γνώση.
Αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική καινοτομία του διαλόγου. Στα μισά περίπου του έργου, εμφανίζεται μια «παρέκβαση» και η συζήτηση αλλάζει τροπή. Υπάρχει πάντοτε χρόνος για συζήτηση μεταξύ φιλοσόφων και η εναλλαγή των θεμάτων είθισται στους φιλοσοφικούς κύκλους ακόμη και στη συγκεκριμένη περίπτωση, που το θέμα της συζήτησης έχει οριστεί εκ των προτέρων.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: […] Αλλά, Θεόδωρε, το ένα επιχείρημα (λόγος) μετά το άλλο, το μεγαλύτερο μετά το μικρότερο, βγαίνει συνεχώς μπροστά μας.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ: Λοιπόν, Σωκράτη, έχουμε άφθονο ελεύθερο χρόνο, έτσι δεν είναι (σχολὴν ἄγομεν);
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Προφανώς έχουμε. Και όπως έχω σκεφτεί άλλοτε, φίλε μου, αλλά και τώρα, πόσο φυσικό είναι να φαίνονται γελοίοι ρήτορες όσοι έχουν ασχοληθεί πολύ καιρό με τη μελέτη της φιλοσοφίας όταν εισέρχονται στα δικαστήρια.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ: Τι εννοείς;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Φαίνεται ότι αυτοί που από τα νεανικά τους χρόνια περιπλανιούνται στα δικαστήρια και στα παρόμοια, σε σχέση με εκείνους που έχουν ανατραφεί μέσα στη φιλοσοφία και σε παρόμοιες ασχολίες, έχουν ανατραφεί σαν δούλοι απέναντι σε ελεύθερους ανθρώπους.
Πλάτωνας, Θεαίτητος 172d
Εκείνο που τονίζεται ιδιαίτερα είναι ο ελεύθερος χρόνος, η «σχολή», σε αντιδιαστολή με το επίπλαστο της «ἀσχολίας», της απασχόλησης του νέου με την πολιτική ζωή της Αθήνας του 4ου αιώνα π.Χ. Η πολιτική δεν φαίνεται να αναζητεί (όπως η φιλοσοφία) την αλήθεια. Και ο Σωκράτης με αφορμή τη «σχολή» των φιλοσόφων θα αντιπαραβάλλει τον εξεταζόμενο βίο του φιλοσόφου με τον πολιτικό βίο, στον οποίο εντρυφούν οι νέοι από νωρίς, γεγονός που τους καθιστά δούλους (ὡς οἰκέται πρὸς ἐλευθέρους τεθράφθαι). Ως εκ τούτου, ο Σωκράτης θα περιγράψει τον φιλοσοφικό βίο, το είδος της ζωής που θα έπρεπε να ζουν οι νέοι, προκειμένου να καταστούν ελεύθεροι άνθρωποι. Όσοι δεν καταγίνονται πρώτα με τον φιλοσοφικό βίο παρά μόνο με την πολιτική ζωή, δηλαδή οι μελλοντικοί πολίτες της Αθήνας, δεν μαθαίνουν ποτέ να στοχάζονται, δηλαδή να είναι ελεύθεροι.
Οι άνθρωποι που ανατρέφονται από μικροί μέσα στη φιλοσοφία έχουν πάντοτε τον χρόνο να σκεφτούν και να συζητήσουν όποιο θέμα προκύψει, χωρίς να ενδιαφέρονται για τίποτε άλλο, παρά μόνο για την αλήθεια. Αντιθέτως, οι νέοι που περνούν την ημέρα τους στα δικαστήρια πάσχουν από έλλειψη χρόνου και ελευθερίας της σκέψης. Όταν επιθυμούν να ξεδιπλώσουν τη σκέψη τους, αδυνατούν -επειδή τους πιέζει η κλεψύδρα των δικαστηρίων- καθώς πρέπει να απασχοληθούν με τα ειδικά θέματα που ορίζει το κατηγορητήριο. Έτσι η ψυχή τους μικραίνει και σκύβει (σμικροὶ δὲ καὶ οὐκ ὀρθοὶ τὰς ψυχάς).
Ο ελεύθερος χρόνος των συνομιλητών -Σωκράτη και Θεόδωρου- δεν έχει παρέλθει. Ο «Χορός των φιλοσόφων» θα αποτελέσει το νέο θέμα συζήτησης των ελεύθερων ανθρώπων.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
