Τι σημαίνει να ανατρέφεται κανείς με τη φιλοσοφία; Ο Σωκράτης σε μια απρόσμενη παρέκβαση στον πλατωνικό Θεαίτητο θα αναφερθεί παρεμπιπτόντως στον «Χορό» των φιλοσόφων (εννοώντας βέβαια τους ανθρώπους που ασχολούνται με τη φιλοσοφία), προκειμένου να αναδείξει τη διαφορά μεταξύ των νέων που ανατρέφονται με τη φιλοσοφία και εκείνων που ασχολούνται από μικροί με την πολιτική ζωή (συχνάζοντας στο δικαστήριο). Και σε αυτή την περίπτωση, -όπως και στην περίπτωση του Πρωταγόρα (314e-316a) όπου ο συγγραφέας είχε αφιερώσει αρκετούς στίχους σε μια άκρως απολαυστική περιγραφή του «Χορού των σοφιστών» («τοῦτον τὸν χορὸν μάλιστα ἔγωγε ἰδὼν ἥσθην»), ο Σωκράτης θα μακρηγορήσει. Έχοντας αρκετή «σχολή» (ελεύθερο χρόνο) οι δύο συνομιλητές, Σωκράτης και Θεόδωρος, θα ερευνήσουν τα χαρακτηριστικά που αποκτούν οι νέοι που ανατρέφονται με τη φιλοσοφία, σε αντίθεση με εκείνους που μορφώνονται με ρητορικούς και δικανικούς λόγους. Οι πρώτοι είναι κύριοι των λόγων, οι δεύτεροι υπηρέτες.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: […] Όσον αφορά τους χορευτές του δικού μας χορού (τοὺς δὲ τοῦ ἡμετέρου χοροῦ), θέλεις να τους εξετάσουμε ή να στρέψουμε αλλού τη συζήτηση, για να αποφύγουμε την κατάχρηση αυτής της ελευθερίας και της εναλλαγής των θεμάτων για τα οποία μιλούσαμε μόλις τώρα;
ΘΕΟΔΩΡΟΣ: Καθόλου να μην την εγκαταλείψουμε, Σωκράτη, αλλά να συζητήσουμε. Γιατί πολύ σωστά είπες ότι εμείς που ανήκουμε σε αυτόν τον χορό δεν είμαστε υπηρέτες των λόγων (ὅτι οὐχ ἡμεῖς οἱ ἐν τῷ τοιῷδε χορεύοντες τῶν λόγων ὑπηρέται), αλλά, κατά κάποιον τρόπο, οι λόγοι μας είναι σαν τους οικιακούς μας υπηρέτες (ἀλλ᾽ οἱ λόγοι ἡμέτεροι ὥσπερ οἰκέται) και καθένας τους πρέπει να περιμένει το τέλος, όταν εμείς το θελήσουμε. Γιατί δεν έχουμε ούτε δικαστή, ούτε, όπως οι ποιητές, κανέναν θεατή από πάνω μας για να μας επιβάλλει ποινή και να μας υποστηρίξει. Πλάτωνας, Θεαίτητος 173b- c
Το πρώτο επιχείρημα έχει ήδη δοθεί. Η ύπαρξη ελεύθερου χρόνου είναι εκ των ων ουκ άνευ για το φιλοσοφείν. Ο φιλοσοφικός διάλογος διαρκεί όση ώρα επιθυμούν οι συνομιλητές, δηλαδή ώσπου να θεωρήσουν ότι τα επιχειρήματά τους έχουν ερευνηθεί επαρκώς. Ως εκ τούτου, ο «Χορός των φιλοσόφων» αποτελείται από ανθρώπους που είναι ελεύθεροι και κύριοι των λόγων, όχι υπηρέτες, όπως οι ρήτορες και οι σοφιστές που σκέφτονται κατά παραγγελία. Ο Σωκράτης θα εκμεταλλευτεί την ευκαιρία για να περιγράψει τον (φιλοσοφικό) βίο των «κορυφαίων» του χορού, σημειώνοντας ότι θα αναφερθεί μόνο σ’ αυτούς και όχι σε όσους ασχολούνται λανθασμένα με τη φιλοσοφία («φαύλως διατρίβοντας ἐν φιλοσοφίᾳ»).
Σύμφωνα με τον Σωκράτη, λοιπόν, ο πραγματικός φιλόσοφος κατά τη νεανική του ηλικία «δεν γνωρίζει τον δρόμο για το δικαστήριο, το βουλευτήριο και την αγορά», «δεν βλέπει ούτε ακούει» νόμους και ψηφίσματα, ενώ «ούτε στον ύπνο του δεν ονειρεύεται αυλητρίδες και δείπνα». Επίσης, δεν ενδιαφέρεται για κουτσομπολιά, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζει ούτε την καταγωγή των συμπολιτών του ούτε τις προσωπικές τους υποθέσεις. Με λίγα λόγια, δεν ενδιαφέρεται για τα «κοντινά» του θέματα, αν και δείχνει να είναι εκεί. Και αυτό γιατί μόνο το σώμα του παρίσταται στην πόλη.
Και όλα αυτά τα πράγματα ο φιλόσοφος δεν ξέρει καν ότι δεν τα ξέρει. Επειδή δεν απομακρύνεται από αυτά για να αποκτήσει φήμη, στην πραγματικότητα μόνο το σώμα του κείτεται στην πόλη και διαμένει εκεί. Ο νους του, όμως, θεωρώντας όλα αυτά ασήμαντα και τιποτένια, τα περιφρονεί και ίπταται σε όλες τις κατευθύνσεις, όπως λέει ο Πίνδαρος, «τόσο κάτω από τη γη», μετρώντας την επιφάνεια της γης, όσο και «πάνω από τον ουρανό», μελετώντας τα αστέρια και ερευνώντας την παγκόσμια φύση κάθε όντος στην ολότητά του, χωρίς να κατεβαίνει καθόλου στα κοντινά. Πλάτωνας, Θεαίτητος 173e
Ο Σωκράτης περιγράφει τον ανήσυχο φιλοσοφικό νου, που θαυμάζει και απορεί, ερευνώντας τόσο τον εαυτό του όσο και τον κόσμο. Η αναζήτηση της αλήθειας -και όχι το κυνήγι της επιχειρηματολογίας- προϋποθέτει, πέρα από τον ελεύθερο χρόνο, την ελευθερία της σκέψης. Οι νέοι, αν θέλουν να μάθουν να είναι ελεύθεροι, και να ανήκουν στον Χορό των φιλοσόφων, θα πρέπει να απαρνηθούν την πλαστή κοινωνικότητα και τη φαυλότητα της πολιτικής σκηνής και να αφιερώσουν τον χρόνο τους στην πνευματική καλλιέργεια που μόνο η φιλοσοφική ενασχόληση μπορεί να τους προσφέρει. Σε αντίθετη περίπτωση, ανατρέφονται ως δούλοι, και πολύ πιθανό να παραμείνουν τέτοιοι.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
