Η φιλοσοφία δεν έχει ένα οριοθετημένο αντικείμενο. Ακόμη και όταν ξεκίνησε, τον 6ο π.Χ. αιώνα δεν γνώριζε τι θα ερευνούσε. Ο πρώτος φιλόσοφος, ο Θαλής, συγκέντρωνε πολλές ιδιότητες στο πρόσωπό του: ήταν φυσικός, μετεωρολόγος, μαθηματικός, αστρονόμος και ένας από τους επτά σοφούς. Η μεγάλη τομή που τον διαφοροποιεί από όλους τους προηγούμενους στοχαστές είναι η ορθολογική ερμηνεία των φυσικών φαινομένων, δηλαδή, η αναζήτηση της αλήθειας με βάση τη λογική. Η φιλοσοφία ξεκινά λοιπόν από την ανάγκη του ανθρώπου να εξερευνήσει τον Κόσμο που τον περιβάλλει, να κατανοήσει τη λειτουργία και τη δομή του, να ανακαλύψει τους παγκόσμιους νόμους του σύμπαντος και εν τέλει τη θέση του ανθρώπου μέσα σ’ αυτό.
Μέσα σε διάστημα λίγων αιώνων, οι φιλόσοφοι θα επιχειρήσουν να ρίξουν φως όχι μόνο στις φυσικές διεργασίες αλλά και σε ό,τι αφορά τις ανθρώπινες. Ακόμα και μη μετρήσιμα μεγέθη, όπως είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά, μπορούν να ερευνηθούν και να τεθούν σε ορθολογικό πλαίσιο, ώστε να μειωθεί η δυστυχία και να ζήσει ο άνθρωπος ευτυχισμένος. Επειδή, όπως συμπέραναν όλοι οι φιλόσοφοι, σκοπός είναι το ευ ζην, μια ευτυχισμένη ζωή. Η αλήθεια είναι ότι στην αρχαιότητα, τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο που περιλάμβανε όλη τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, το άλμα στη σκέψη ήταν ασύλληπτο. Το ετερόκλητο πλήθος των Ελλήνων στοχαστών κατόρθωσε να θέσει και να απαντήσει σε όλα τα αιώνια ερωτήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα, ανεξαρτήτως συνθηκών και εποχών. Αλλά το έργο της φιλοσοφίας δεν τελειώνει εδώ· είναι διαχρονικό και παγκόσμιο.
Τα ίδια ερωτήματα απασχόλησαν όλους τους ανθρώπους, όλων των εποχών. Η αρχαία ελληνική σκέψη ωστόσο έθεσε το ορθολογικό πλαίσιο προκειμένου να αναζητηθεί η αλήθεια των πραγμάτων. Η φυσική φιλοσοφία, η πρώτη απόπειρα στοχασμού του ανθρώπου, έδωσε τη σκυτάλη στην επιστήμη, διακρίνοντας έτσι τα ερωτήματα για τη φύση εν γένει και για την ανθρώπινη πράξη. Τι είναι όμως η φιλοσοφία, εκτός από την (προφανή) «αγάπη για τη σοφία»;
«Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση» (πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει), αποφαίνεται ο Αριστοτέλης (Μετά τα φυσικά 980a) και όπως φαίνεται έχει δίκιο. Γιατί, από την αρχή της ζωής του, δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην αναρωτηθεί και να μην ρωτήσει τι είναι ο κόσμος και ο άνθρωπος. Η σκέψη, ο στοχασμός, ανήκει στη φύση του ανθρώπου και (γιατί όχι;) είναι αυτό που τον διαφοροποιεί από τα υπόλοιπα έλλογα έμβια όντα. Αυτή τη μοναδική ανθρώπινη δυνατότητα της σκέψης πάνω στη σκέψη διακρίνει τον φιλοσοφημένο νου από τον απαίδευτο. Η ίδια δυνατότητα (με την αριστοτελική έννοια του δυνάμει που δεν έχει φτάσει στην εντελέχειά του) είναι έμφυτη στα παιδιά ήδη από την αρχή της λογικής ανάπτυξης του παιδιού. Δεν είναι τυχαίο το αναμφισβήτητο γεγονός της περιέργειας των παιδιών να ανακαλύψουν τον κόσμο. Πράγματι, οι άνθρωποι -μόλις κατακτήσουν την ομιλία- δεν σταματούν να ρωτούν για να μάθουν. Μία έμφυτη επιθυμία τους ωθεί να απαντήσουν τα μεγάλα ερωτήματα: Πώς να πράττω; Ποιος είμαι; Γιατί ζούμε (και πεθαίνουμε;). Τα ερωτήματα δεν έχουν τέλος, έχει όμως η δυνατότητα του ανθρώπου να απορεί και να θαυμάζει τον κόσμο, και -όταν συμβαίνει αυτό- όλα θεωρούνται δεδομένα.
Είναι κοινός τόπος ότι τα ερωτήματα των παιδιών για τη φύση και τον κόσμο είναι κοινά για όλη την κοινότητα των ανθρώπων. Έτσι, δεν είναι περίεργο το γεγονός της τεράστιας απήχησης της ελληνικής πρωτοπορίας του να προαγάγει τη σκέψη σε «επιστήμη», στην επιστήμη της σκέψης περί παντός επιστητού. Επειδή η σκέψη ανήκει στη φύση του ανθρώπου. Πρόκειται για μια καθόλα ανθρώπινη διεργασία, η οποία φυσικά έχει ανάγκη τον ελεύθερο χρόνο και ξεκινάει ως τέτοια: Το παιδί έχει όλο τον ελεύθερο χρόνο να σκεφτεί και να ρωτήσει. Η συνέχεια είναι γνωστή. Αν εγκαταλειφθεί η προσπάθεια, τα ερωτήματα θα επανέρχονται όλο και πιο επιτακτικά, κάνοντας την εμφάνισή τους τις πιο απροσδόκητες στιγμές. Όταν η ίδια η ζωή φέρει το άτομο αντιμέτωπο με αυτά, δηλαδή με τον εαυτό του.
Τα ερωτήματα για τη ζωή, τον θάνατο, τον κόσμο δεν θα πάψουν ποτέ να «επισκέπτονται» τη σκέψη, αλλά είτε θα καταλήγουν σε αδιέξοδο είτε θα εγκαταλείπονται έως ότου παρουσιαστεί ξανά η ανάγκη της απάντησης.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
