ΜΕΡΟΣ Β΄

Από την αίσθηση πάλι πρώτα υπάρχει σε όλα η αφή (αἰσθήσεως δὲ πρῶτον ὑπάρχει πᾶσιν ἁφή)» Αριστοτέλης, Περί ψυχής 413b5

Οι μελετητές του Αριστοτελικού έργου συχνά παραβλέπουν ότι τα συγγράμματα που έχουμε σήμερα στα χέρια μας (σε αντίθεση με τα Πλατωνικά έργα) δεν αποτελούν αυτά που ο συγγραφέας είχε δημοσιεύσει για το κοινό, αλλά πρόκειται για τις προσωπικές σημειώσεις που χρησιμοποιούσε στα μαθήματά του. Μελετώντας το Περί ψυχής, δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε τη δομή της σκέψης του πρώτου επιστήμονα που δεν σταματά να αμφισβητεί, να θέτει ερωτήματα στον εαυτό του, να απορεί και να αναζητεί την αλήθεια. Το ίδιο συμβαίνει και με την αίσθηση της αφής. Δεν υπάρχει προηγούμενο, είναι ο πρώτος που θεωρώντας το σώμα και την ψυχή ένα, αφιερώνει τα Περί ψυχής μαθήματά του στην έρευνα των λειτουργιών του σώματος. Είναι όμως έτσι; Υπάρχουν αμιγείς σωματικές λειτουργίες; Για τον ίδιο όχι. Μόνο το ζωντανό σώμα αισθάνεται και ζωντανό είναι αυτό που έχει ζωή, δηλαδή ψυχή. Η αφή ανήκει στις λειτουργίες του έμψυχου σώματος.

Ο Αριστοτέλης διακρίνει τη συγγένεια της αφής και της γεύσης: «Το γευστό (το αντικείμενο της γεύσης) είναι κάτι το απτό» παρατηρεί (Τὸ δὲ γευστόν ἐστιν ἁπτόν τι). Πώς συνδέονται όμως οι δύο αισθήσεις; Θα μπορούσαν να είναι μία; Είναι η αφή μία ή περισσότερες αισθήσεις; Ποιο είναι το αισθητήριο όργανο του απτικού; Το δέρμα (σὰρξ) ή κάτι ανάλογο στα ζώα που δεν έχουν δέρμα; Το απτό περιλαμβάνει πολλά αντιθετικά ζεύγη (ἐναντιώσεις): θερμό-ψυχρό, ξηρό-υγρό, σκληρό-μαλακό και πολλά άλλα. Παραδέχεται τη δυσκολία που συναντά προκειμένου να ορίσει το αντικείμενό της, αλλά συνεχίζει τη σκέψη του αναζητώντας εξηγήσεις. Γιατί με το όργανο της γεύσης (η γλώσσα) αισθανόμαστε και όλα τα απτά; Γιατί σε αυτές τις δύο αισθήσεις χρειάζεται επαφή με το αντικείμενο για να προκληθεί η αίσθηση; Έπειτα από πολλές απορίες, η σκέψη του οδηγείται σε συμπέρασμα: Εφόσον χρειάζεται η επαφή με το αντικείμενο (σε αντίθεση με την όραση, την ακοή και την όσφρηση), είναι φανερό ότι το αισθητήριο της αφής βρίσκεται στο εσωτερικό (ᾗ καὶ δῆλον ὅτι ἐντὸς τὸ τοῦ ἁπτοῦ αἰσθητικόν).

Στο τρίτο βιβλίο ο Αριστοτέλης θα μιλήσει κυρίως για τον Νου. Ωστόσο, τελικά καταλήγει πάλι στο θέμα της αφής. Ο φιλόσοφος καταγράφει τη σκέψη του για προσωπική του χρήση επομένως είτε δεν έχει ολοκληρώσει την πραγμάτευση του ζητήματος που τον απασχολεί είτε επιθυμεί να εκθέσει τα συμπεράσματά του. Ως εκ τούτου, στις τελευταίες γραμμές του Περί ψυχής ο βιολόγος Αριστοτέλης επανέρχεται στην αφή και συνοψίζει την έρευνά του για την ψυχή και τις λειτουργίες της, που δεν είναι άλλες από αυτές του έμβιου όντος.

«Χωρίς την αφή δεν υπάρχει καμία άλλη αίσθηση. […] Είναι λοιπόν φανερό ότι είναι αναγκαία μόνο αυτή και αν την στερηθούν τα ζώα πεθαίνουν. Γιατί ούτε μπορεί να την έχει ένα ον και να μην είναι ζώο ούτε υπάρχει ανάγκη ένα ζώο να έχει άλλη αίσθηση εκτός από αυτή. […] Είναι ανάγκη να έχει μόνο αυτή. Τις άλλες αισθήσεις τις έχει το ζώο, όπως είπαμε, όχι για να υπάρχει, αλλά χάρη της ευζωίας (οὐ τοῦ εἶναι ἕνεκα ἀλλὰ τοῦ εὖ), όπως την όραση, επειδή ζει στον αέρα και στο νερό, για να βλέπει, επειδή όλα είναι στη διαφάνεια, τη γεύση για να ξεχωρίζει το ευχάριστο και το δυσάρεστο (γεῦσιν δὲ διὰ τὸ ἡδὺ καὶ λυπηρόν), για να τα αισθάνεται στην τροφή και να επιθυμεί και να κινείται, την ακοή για να του δηλώνουν κάτι και τη γλώσσα για να δηλώνει ο ίδιος σε κάποιον άλλον.»
Αριστοτέλης, Περί ψυχής 435b2-21

Γιατί να ερευνήσει κάποιος την αφή; Η βασικότερη αίσθηση δεν αφορά μόνο το άγγιγμα του άλλου. Με την αφή αισθανόμαστε το περιβάλλον, παίρνουμε πληροφορίες, επιλέγουμε το ωφέλιμο και απορρίπτουμε το βλαβερό. Χάρη στη λειτουργία της είναι εφικτή η ζωή. Ο κόσμος είναι θαυμαστός και μπορεί, όχι απλώς να περιγραφεί, αλλά να ερμηνευτεί. Είναι και αυτή μια όψη της επιστήμης. Να προσπαθεί να ερμηνεύσει τον κόσμο, να ανακαλύψει τους νόμους της φύσης. Να κατανοήσει τη ζωή και τις βασικότερες λειτουργίες της.

Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com