Ο 4ος αιώνας π.Χ. ξεκινάει δυσοίωνα για την πνευματική κίνηση της Αθήνας. Οι ίδιοι οι πολίτες της -με δημοκρατικές διαδικασίες- αποφασίζουν να καταδικάσουν σε θάνατο έναν Αθηναίο φιλόσοφο. Έτσι, όταν το 399 ο Σωκράτης πίνει το κώνειο και πεθαίνει, οι μαθητές του (ανάμεσά τους και ο Πλάτωνας) καταφεύγουν στη σχολή του Ευκλείδη στα Μέγαρα, προκειμένου να γλιτώσουν από το μένος εναντίον των φιλοσόφων. Στην Αθήνα, παρά την πληθώρα φιλοσόφων που έχουν αρχίσει να συρρέουν στην πόλη, δεν έχει δημιουργηθεί καμία φιλοσοφική σχολή ακόμη. Ο Σωκράτης δίδασκε στον δρόμο, στην αγορά, στα λουτρά και στα συμπόσια (μια τακτική που θα ακολουθήσουν και άλλοι, ανάμεσά τους και οι Κυνικοί με ιδιαίτερη φυσιογνωμία τον Διογένη).
Ο Πλάτωνας θα είναι εκείνος που θα πρωτοστατήσει. Αφού κάνει το πρώτο ταξίδι του στη Σικελία, στην επιστροφή στη γενέτειρά του, το 387 π.Χ. ιδρύει την Ακαδημία, την πρώτη φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα. Εκεί θα διδάξει την περίφημη θεωρία των Ιδεών -και θα συζητήσει τα «άγραφα δόγματα» με τους πιο μυημένους, όπως ο Αριστοτέλης- αλλά δεν θα περιοριστεί μόνο στη δική του θεωρία. Η Ακαδημία θα αναδειχθεί σε εκκολαπτήριο νέων ιδεών. Εξάλλου, ο ιδρυτής της ταξιδεύει για μεγάλα χρονικά διαστήματα, με αποτέλεσμα να εμπιστεύεται τη διαχείρισή της σε άλλους φιλοσόφους. Έτσι, όταν το 367 π.Χ. ο νεαρός Αριστοτέλης φτάνει από τα Στάγειρα στην Αθήνα για να σπουδάσει δεν θα συναντήσει τον Πλάτωνα (ο οποίος απουσιάζει στο δεύτερο ταξίδι του στη Σικελία) αλλά τον αστρονόμο και μαθηματικό Εύδοξο τον Κνίδιο, μια διακεκριμένη μορφή επιστήμονα και ανθρώπου, που έχει αναλάβει τη διεύθυνση της Ακαδημίας.
Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, ο σπουδαστής Αριστοτέλης έχει ήδη διαμορφώσει ένα ανήσυχο επιστημονικό πνεύμα, το οποίο δεν θα αργήσει να διακρίνει κατά την επιστροφή του ο νέος του δάσκαλος. Αν και έχει ξεπεράσει τα εξήντα, ο Πλάτωνας εντυπωσιάζεται τόσο από την αριστοτελική σκέψη που τον αποκαλεί «Νου». Πολλές φορές, ο Αριστοτέλης δείχνει να προτιμάει να μελετάει μόνος του, διαβάζοντας τα έργα των προγενέστερων φιλοσόφων, εισάγοντας μια περίεργη συνήθεια στην Ακαδημία (καθώς στην αρχαιότητα συνήθιζαν να συμμετέχουν σε ακροάσεις των έργων). Γι’ αυτή του τη συνήθεια, ο Πλάτωνας θα τον ονομάσει «Αναγνώστη». Αλλά ο Αριστοτέλης ξεχνιέται με τη μελέτη και απουσιάζει από τα μαθήματα του Πλάτωνα. Ο ιδρυτής (και διευθυντής) της Ακαδημίας απολαμβάνει πολύ τη συζήτηση μαζί του, ώστε να προσβάλλει το υπόλοιπο ακροατήριο, αποκαλώντας το «κουφό», όταν απουσιάζει από αυτό ο «Νους». Μόνο ο Αριστοτέλης ακούει. Και απαντάει ασκώντας κριτική.
Το περίμενε άραγε ο Πλάτωνας ότι ο αγαπημένος του μαθητής θα γινόταν ο μεγαλύτερός του «πολέμιος»; Εκείνος που θα αποδομούσε τη θεωρία των Ιδεών με το «επιχείρημα του τρίτου ανθρώπου»; Ο Αριστοτέλης, ως δάσκαλος πλέον στη σχολή όπου φοίτησε, δεν διστάζει να «επιτεθεί» στην πλατωνική θεωρία. Αρκετά μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, ο ώριμος Αριστοτέλης των Ηθικών Νικομαχείων, απολογείται για τη δριμεία κριτική που θα ασκήσει «επειδή εκείνοι που εισήγαγαν τη θεωρία των Ιδεών ήταν φίλοι» (διὰ τὸ φίλους ἄνδρας εἰσαγαγεῖν τὰ εἴδη), ωστόσο, συνεχίζει, «η αλήθεια είναι προτιμότερη από τη φιλία» (ἀμφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν), εφαρμόζοντας στην πραγματικότητα τη θεωρία των Ιδεών. Πράγματι, ο Πλάτωνας δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει. Δεν κάνουμε χάρες στους φίλους μας όσον αφορά την αλήθεια. Οφείλουμε να την προτιμούμε.
Ο Πλάτωνας ωστόσο έχει ταλαιπωρηθεί από τα πολλά ταξίδια για χάρη της φιλοσοφίας. Θα πεθάνει στα ογδόντα του χρόνια το 347 π.Χ. και η Ακαδημία θα βρεθεί χωρίς σχολάρχη. Αλλά ο Πλάτωνας έχει ήδη επιλέξει τον διάδοχό του. Πρόκειται για τον ανιψιό του, τον γιο της αδελφής του, Σπεύσιππο (ο οποίος θα αποδειχθεί κατώτερος των περιστάσεων και θα παραδώσει αργότερα τη διεύθυνση της Ακαδημίας στον Ξενοκράτη).
Αλλά ας μην είμαστε άδικοι με τον (Αθηναίο) Πλάτωνα. Ούτε αυτός δεν είχε τη δύναμη να κληροδοτήσει την Ακαδημία στον πιο φιλοσοφικό «Νου» που είχε διδάξει ποτέ. Οι Αθηναίοι δεν θα επέτρεπαν ποτέ να διευθύνει την εμβληματική Σχολή φιλοσοφίας της πόλης τους ένας Μακεδόνας μέτοικος. Τον ίδιο χρόνο, ο Αριστοτέλης, που δεν είχε κλείσει ούτε τα σαράντα, εγκαταλείπει την Αθήνα. Τα χρόνια που ακολουθούν θα είναι και τα πιο δημιουργικά του.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
