Λίστες αναμονής στο Γενικό Σύστημα Υγείας: Αιτίες και προτεινόμενες παρεμβάσεις

Οι λίστες αναμονής στο Γενικό Σύστημα Υγείας (ΓεΣΥ) αποτελούν ένα σοβαρό, σύνθετο και πολυπαραγοντικό πρόβλημα. Δεν συνιστούν φαινόμενο μοναδικό για την Κύπρο· ωστόσο, στο ΓεΣΥ εμφανίζονται με ιδιαίτερη ένταση λόγω της ταχείας καθολικής κάλυψης χωρίς την παράλληλη και επαρκή ενίσχυση των υποδομών, του ανθρώπινου δυναμικού, της καλλιέργειας κουλτούρας ορθής χρήσης, καθώς και της απουσίας ισχυρών θεσμικών μηχανισμών ελέγχου και εποπτείας.

Εάν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα και αποτελεσματικά, οι λίστες αναμονής ενέχουν τον κίνδυνο να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών και να υπονομεύσουν τα ίδια τα θεμέλια του συστήματος. Απαιτείται, συνεπώς, άμεση λήψη αποφάσεων και στοχευμένων μέτρων, ώστε οι χρόνοι αναμονής να περιοριστούν μόνο στις περιπτώσεις όπου είναι αντικειμενικά αναπόφευκτοι στο παρόν στάδιο.

Το πρόβλημα δεν είναι μονοδιάστατο. Αντιθέτως, προϋποθέτει εις βάθος ανάλυση των αιτίων που το προκαλούν, ώστε οι παρεμβάσεις να είναι αποτελεσματικές και βιώσιμες. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετά ώριμα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας έχουν ήδη αντιμετωπίσει παρόμοιες προκλήσεις και διαθέτουν πολύτιμη εμπειρία και καλές πρακτικές που μπορούν να αξιοποιηθούν.

Κακή χρήση και κατάχρηση του συστήματος

Με την καθολική κάλυψη του πληθυσμού, περισσότεροι πολίτες προσφεύγουν σε ιατρούς, πραγματοποιούν προληπτικές εξετάσεις και ζητούν εξειδικευμένες υπηρεσίες, χωρίς τον οικονομικό φραγμό που υπήρχε στο παρελθόν. Πρόκειται για θετική εξέλιξη, η οποία όμως συνοδεύεται και από φαινόμενα υπερ-χρήσης και, σε ορισμένες περιπτώσεις, κατάχρησης του συστήματος, τόσο από ασθενείς όσο και από ιατρούς.

Για πολλά χρόνια, πριν από την εισαγωγή του θεσμού του προσωπικού ιατρού, δεν είχε αναπτυχθεί κουλτούρα εμπιστοσύνης στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Ως αποτέλεσμα, οι ασθενείς προσέφευγαν απευθείας σε ειδικούς ιατρούς, είτε με δική τους πρωτοβουλία είτε κατόπιν άτυπων συστάσεων. Η πρακτική αυτή όχι μόνο επιβαρύνει το σύστημα, αλλά ενέχει και κινδύνους για την υγεία των ασθενών, ιδίως ως προς την έγκαιρη και ορθή διάγνωση.

Ο ρόλος του προσωπικού ιατρού ως πυλώνα του συστήματος

Στο ΓεΣΥ, ο προσωπικός ιατρός αποτελεί θεμελιώδη πυλώνα. Δεν είναι απλώς ο πρώτος σημείο επαφής του ασθενούς με το σύστημα, αλλά λειτουργεί ως «πύλη εισόδου» και ως μηχανισμός φύλαξης (gatekeeper), διασφαλίζοντας την ορθολογική χρήση των υπηρεσιών.

Για να επιτελέσει ουσιαστικά αυτόν τον ρόλο, ο Οργανισμός Ασφάλισης Υγείας (ΟΑΥ) οφείλει:

• να ενισχύσει ουσιαστικά τις αρμοδιότητες του προσωπικού ιατρού,
• να του παρέχει πρόσβαση σε ευρύτερο φάσμα φαρμάκων και διαγνωστικών εξετάσεων,
• να διασφαλίσει τυποποιημένη και θεσμική επικοινωνία τόσο με τους εγγεγραμμένους ασθενείς όσο και με τους ειδικούς ιατρούς.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η διαχείριση των παραπομπών, οι οποίες θα πρέπει να πραγματοποιούνται με τη σύμφωνη γνώμη και τη συνεχή εμπλοκή του προσωπικού ιατρού. Παράλληλα, αναγνωρίζεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις, και συχνά υπό πίεση από τους ίδιους τους ασθενείς, παρατηρούνται υπερβολικές ή μη επαρκώς τεκμηριωμένες παραπομπές.

Πέρα από την ενημέρωση και την καλλιέργεια σχέσεων εμπιστοσύνης, απαιτείται η περαιτέρω ενίσχυση – και με θεσμικά μέτρα – της εφαρμογής κλινικών πρωτοκόλλων και συστημάτων προτεραιοποίησης βάσει βαρύτητας.

Περιττές επισκέψεις, τεχνητή ζήτηση και στρεβλά κίνητρα

Σημαντικό μέρος του προβλήματος σχετίζεται με τον μεγάλο αριθμό επισκέψεων σε ειδικούς ιατρούς χωρίς πραγματική ιατρική ανάγκη, καθώς μεγάλο ποσοστό περιστατικών θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά στην πρωτοβάθμια φροντίδα.

Παράλληλα, οι οριζόντιοι περιορισμοί που εφαρμόζονται από τον ΟΑΥ συμβάλλουν στη δημιουργία τεχνητής ζήτησης αλλά και περιορισμού των επισκέψεων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, παρατηρείται το φαινόμενο ιατροί δευτεροβάθμιας φροντίδας να καλούν ασθενείς για την κάλυψη του επιτρεπόμενου αριθμού επισκέψεων και το αντίθετο σε ορισμένες περιπτώσεις δηλαδή να μην δέχονται περισσότερους ασθενείς, επιβαρύνοντας περαιτέρω τις λίστες αναμονής.

Η υιοθέτηση σύγχρονων προσεγγίσεων, όπως:

• κατάργηση των οριζόντιων περιορισμών και εφαρμογή σύγχρονων εργαλείων ελέγχου
• η στοχευμένη αποζημίωση δύσκολων ειδικοτήτων και υψηλού φόρτου,
• και η πληρωμή βάσει ποιότητας και αποτελεσμάτων (value-based care),
  μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών και στη μείωση των στρεβλώσεων.

Διαχείριση χρόνιων ασθενών

Η απουσία ενός ολοκληρωμένου και λειτουργικού μητρώου χρόνιων ασθενών αποτελεί σοβαρή αδυναμία του συστήματος. Ως αποτέλεσμα, πολλοί ασθενείς παρακολουθούνται συχνά από ειδικούς ιατρούς με μακροχρόνια παραπεμπτικά, ενώ θα μπορούσαν να επανεξετάζονται σε αραιότερα χρονικά διαστήματα.

Σε χρόνιες παθήσεις σε ύφεση, όπου απαιτούνται κυρίως:

• περιοδικές εργαστηριακές εξετάσεις,
• παρακολούθηση της πορείας της νόσου,
• και επανασυνταγογράφηση,

η φροντίδα μπορεί να παρέχεται από τον προσωπικό ιατρό. Η παραπομπή στον ειδικό θα πρέπει να περιορίζεται σε περιπτώσεις επιδείνωσης ή έξαρσης.

Επείγον παραπεμπτικό και ηλεκτρονικές λίστες αναμονής

Η εφαρμογή του επείγοντος παραπεμπτικού, με ηλεκτρονική σήμανση και προκαθορισμένο χρόνο εξυπηρέτησης, έχει ήδη συμβάλει στη μείωση κινδύνων και καθυστερήσεων.

Παράλληλα, η δημιουργία ενός ενιαίου ηλεκτρονικού συστήματος λιστών αναμονής και κλεισίματος ραντεβού αποτελεί αναγκαία μεταρρύθμιση. Ένα τέτοιο σύστημα θα προσφέρει:

• πλήρη διαφάνεια στους χρόνους αναμονής ανά πάροχο,
• άμεση προβολή διαθεσιμότητας,
• δυνατότητα επιλογής παρόχου με μικρότερη αναμονή,
• ουσιαστικό έλεγχο και εποπτεία από τον ΟΑΥ,
• και μείωση φαινομένων πολλαπλών ραντεβού για την ίδια ειδικότητα.

Η επιλογή ιατρού με μεγαλύτερη αναμονή παραμένει δικαίωμα του ασθενούς, εφόσον υπάρχει εναλλακτική με μικρότερο χρόνο.

Ελλείψεις ειδικοτήτων και γεωγραφικές ανισότητες

Σε ειδικότητες με περιορισμένο αριθμό ιατρών, οι λίστες αναμονής είναι σε μεγάλο βαθμό αναπόφευκτες. Η αντιμετώπιση απαιτεί:

• ουσιαστικά κίνητρα ένταξης περισσότερων ιατρών στο ΓεΣΥ,
• μακροπρόθεσμο σχεδιασμό επάρκειας ειδικοτήτων.

Επιπλέον, η ανομοιόμορφη γεωγραφική κατανομή ιατρών και υπηρεσιών, με συγκέντρωση στα αστικά κέντρα, δημιουργεί προβλήματα πρόσβασης σε αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές. Απαιτούνται στοχευμένα κίνητρα και σαφές πλάνο επάρκειας, σε συνεργασία με τον κρατικό οργανισμό υγείας.

Ρόλος ασθενών και κοινωνικός έλεγχος

Η εκπαίδευση και ενημέρωση των ασθενών είναι κρίσιμης σημασίας, ώστε να χρησιμοποιούν το ΓεΣΥ ορθολογικά, μόνο όταν υπάρχει πραγματική ανάγκη, και σε στενή συνεργασία εμπιστοσύνης με τον προσωπικό ιατρό.

Παράλληλα, απαιτείται:

• ενεργός συμμετοχή των ασθενών στην αξιολόγηση των χρόνων αναμονής,
• απλοί και αποτελεσματικοί μηχανισμοί υποβολής παραπόνων με πραγματικό αντίκτυπο.

Συμπέρασμα

Οι λίστες αναμονής στο ΓεΣΥ δεν είναι αναπόφευκτες. Η αντιμετώπισή τους προϋποθέτει:

• πολιτική βούληση,
• συνεχή και στοχευμένη επένδυση,
• έξυπνη διαχείριση,
• και ενεργό ρόλο τόσο των επαγγελματιών υγείας όσο και των ασθενών.

Επίτιμος Πρόεδρος ΟΣΑΚ