Όλες ανεξαιρέτως οι συζητήσεις για το Κυπριακό, είτε στη μια είτε στην άλλη πλευρά, αναλώνονται κυρίως στο παρελθόν και στο παρόν, και χωρίς κατά κανόνα να εξετάζεται το πως η παρούσα κατάσταση πραγμάτων θα μπορούσε να διαμορφώσει το μέλλον. Η κάθε πλευρά βλέπει πάντα τα δεδομένα από τη δική της οπτική γωνία, απορρίπτοντας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις θέσεις ή ανησυχίες όσων έχουν αντίθετη ή διαφορετική προσέγγιση. Ολες οι συζητήσεις γίνονταν ήταν σε επίπεδο πολιτικών ηγεσιών και κομμάτων χωρίς την ουσιαστική εμπλοκή των πολιτών, αλλά κυρίως χωρίς να μπαίνουν κάτω σενάρια τα οποία ήταν εκτός και πέρα από την πεπατημένη.
Το 2022 μια ομάδα Κυπρίων κάθισε κάτω και ανέπτυξε τέσσερα πιθανά σενάρια για το μέλλον της Κύπρου με χρονικό ορίζοντα το 2035. Η προσπάθεια δεν αποσκοπεί στο να καταθέσει η ομάδα αυτή συγκεκριμένα σχέδια λύσης αλλά μέσα από τέσσερα σενάρια να ενθαρρύνει τον κοινωνικό διάλογο κα τον προβληματισμό για τις προοπτικές που έχει η Κύπρος στα απόμενα 10-12 χρόνια. Και η σημερινή δημοσιοποίηση της όλης μελέτης στοχεύει στο να συμβάλει σ’ αυτό τον κοινωνικό διάλογο.
Ο δρ Αλέξανδρος Λόρδος σε δηλώσεις του στο «Φ» και αναφερόμενος στην πρωτοβουλία «των Σεναρίων για το Μέλλον της Κύπρου» σημείωσε πως αυτή ήταν «αποτέλεσμα της αναγνώρισης του μεταβαλλόμενου και αβέβαιου περιβάλλοντος στο οποίο κινείται σήμερα η χώρα μας, λόγω του συνεχιζόμενου αδιεξόδου στο Κυπριακό, των γεωπολιτικών εξελίξεων και εντάσεων καθώς και της μετανάστευσης, της κλιματικής αλλαγής, του πληθωρισμού, της αύξησης των τιμών της ενέργειας και άλλων παραγόντων». Σύμφωνα με τον Αλ. Λόρδο οι συντονιστές της πρωτοβουλίας, έχοντας παρατηρήσει τα πιο πάνω, «θεώρησαν χρήσιμο να καταβληθεί μια εκ νέου προσπάθεια από Ελληνοκύπριους και Τουρκοκυπρίους με σκοπό τον από κοινού αναστοχασμό σχετικά με τις προοπτικές για το μέλλον, λαμβάνοντας υπόψη τις πολλαπλές καθημερινές ανησυχίες που μας προβληματίζουν».
Η όλη προσέγγιση είναι καινοτόμος για την Κύπρο, αλλά όπως ξεκαθαρίζει ο Αλέξανδρος Λόρδος «δεν αποσκοπεί στην προώθηση κάποιας συγκεκριμένης λύσης του κυπριακού προβλήματος, αλλά εξετάζει όλα τα ενδεχόμενα που έχουν πιθανότητες να πραγματοποιηθούν». Σημειώνει ακόμα πως «η δημοσίευση των σεναρίων αποσκοπεί στην ενθάρρυνση του κοινωνικού διαλόγου και τον προβληματισμό για το τι μπορεί να φέρει το μέλλον στη Κύπρο».
Όπως εξηγεί «τα σενάρια συντάχθηκαν συλλογικά από μια ιδιαίτερα πολυποίκιλη ομάδα ατόμων τα οποία αποτελούν διατομή της κοινωνίας. Η ομάδα αποτελείται από 36 Κύπριες και Κυπρίους με πολλές και ποικίλες οπτικές γωνίες, από διάφορους τομείς, επαγγέλματα, γενιές, πεποιθήσεις και πολιτικές θέσεις. Οι μισοί είναι Ελληνοκύπριοι και οι άλλοι μισοί Τουρκοκύπριοι. Περιλαμβάνονται επίσης μέλη θρησκευτικών μειονοτήτων, ενώ η ομάδα έχει ισόρροπη εκπροσώπηση των φύλων».
Όπως υπογραμμίζει ο Πέτρος Αριστοδήμου, μέλος της ομάδας, «για να πάρουμε ενημερωμένες αποφάσεις για το μέλλον μας πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη όλα τα πιθανά σενάρια, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που δεν επιθυμούμε να πραγματοποιηθούν. Αλλιώς, το μέλλον μπορεί να μας φέρει προ τετελεσμένων τα οποία θα μπορούσαν να είχαν προβλεφθεί και να αποφευχθούν».
Η ομάδα δημιούργησε τέσσερα πιθανά σενάρια:
ΜΕ ΚΑΝΕΝΑ ΤΡΟΠΟ
Ένα σενάριο στασιμότητας και αδράνειας
«Ένα σενάριο στασιμότητας και αδράνειας», όπου μια νέα αποτυχία της ειρηνευτικής διαδικασίας βαθαίνει ακόμη περισσότερο τη διαίρεση, με το κυπριακό πρόβλημα να παραμένει σε τέλμα καθώς ο de facto διαχωρισμός εδραιώνεται.
«Ο δικός μου τρόπος: Ένα σενάριο απόκλισης και αντιπαλότητας», όπου η τουρκοκυπριακή ηγεσία επιδιώκει ενεργά τη διεθνή αναγνώριση του κατεχομένων, η οποία συναντά την αντίδραση της ελληνοκυπριακής πλευράς.
«Ο δικός τους τρόπος: Ένα σενάριο ειρήνης υπό πίεση», όπου οι διαπραγματεύσεις οι οποίες διεξάγονται κάτω από εξωτερικές πιέσεις και με ελάχιστη ενεργό συμμετοχή των πολιτών οδηγούν σε μια εύθραυστη ομοσπονδία η οποία στερείται της ευρείας λαϊκής αποδοχής.
«Ο δικός μας τρόπος: Ένα σενάριο ανθεκτικής ειρήνης», όπου μια πολυεπίπεδη προσέγγιση με ευρεία συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών και με προσοχή σε θέματα όπως κοινωνική συνοχή, διασφάλιση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών, οδηγεί σε μια ανθεκτική και συμπεριληπτική ομοσπονδία.
Όπως εξηγεί η Μίλι Μπόιερ (Mille Bojer), διευθύντρια της Reos Partners και ένας εκ των συντονιστών της διαδικασίας «τα σενάρια αυτά δεν αποτελούν προβλέψεις, δεν αποτελούν επιλογές διαπραγμάτευσης και ούτε είναι εξαντλητικά. Άλλα άτομα θα μπορούσαν να διαμορφώσουν άλλα σενάρια. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι συζητάμε για το μέλλον και ερχόμαστε σε επαφή με άτομα τα οποία σκέφτονται διαφορετικά».
Η Σερέν Κιουρούμ από δικής της πλευράς υπογραμμίζει πως «οι σημερινές πράξεις και οι παραλείψεις μας διαμορφώνουν το μέλλον. Ο προβληματισμός υπό το φως των σεναρίων μπορεί να μας βοηθήσει να διασαφηνίσουμε τις αποφάσεις που ο καθένας μας πρέπει να πάρει σήμερα».
>> Με κανένα τρόπο-Σενάριο στασιμότητας και αδράνειας: Στον κόσμο της απόλυτης άρνησης, του «με κανένα τρόπο», οι ελπίδες για ένα καλύτερο και πιο αισιόδοξο μέλλον ενισχύονται και μετά αποδυναμώνονται, καθώς οι διαπραγματεύσεις για το κυπριακό πρόβλημα για ακόμη μια φορά αρχίζουν και μετά καταρρέουν. Η συνεπαγόμενη απογοήτευση και οι αλληλοκατηγορίες βαθαίνουν ακόμη περισσότερο τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των δύο μεγαλύτερων κοινοτήτων της Κύπρου. Το μοτίβο των πολλαπλών γύρων με αποτυχημένες συνομιλίες, σε συνδυασμό με τα διαρκώς αντικρουόμενα μοντέλα λύσης, τις μαξιμαλιστικές απαιτήσεις και την απουσία ηγετικών μορφών με την ικανότητα να επιφέρουν βαθιές αλλαγές παρεμποδίζουν την πρόοδο, τρέφουν την απραξία και εκτρέπουν πόρους από την αντιμετώπιση άλλων προκλήσεων που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή. Η τουρκοκυπριακή διοίκηση εξακολουθεί να εξαρτάται και να επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από την Τουρκία, και το βόρειο τμήμα της Κύπρου λειτουργεί ως χαμηλά εποπτευόμενη ζώνη της τουρκικής οικονομίας. Για τους Ελληνοκύπριους η προοπτική της επιστροφής στα χωριά και στις περιουσίες τους, από τα οποία διώχθηκαν το 1974, εξασθενεί, και η προσοχή επικεντρώνεται κυρίως σε θέματα ασφάλειας, δεδομένης της ενισχυμένης παρουσίας της Τουρκίας και της αυξημένης στρατιωτικοποίησης του νησιού. Λίγοι πιστεύουν στην επανέναρξη της ειρηνευτικής διαδικασίας, αλλά και κανείς δεν μπορεί ή θέλει να την εγκαταλείψει. Ως αποτέλεσμα, όλοι οι εμπλεκόμενοι και επηρεαζόμενοι από το κυπριακό πρόβλημα παραμένουν παγιδευμένοι σε τέλμα, ενώ ο de facto διαχωρισμός εδραιώνεται.
Ο ΔΙΚΟΣ ΜΟΥ ΤΡΟΠΟΣ
Απόκλιση και αντιπαλότητα
Σενάριο απόκλισης και αντιπαλότητας: Στον κόσμο του “δικού μου τρόπου”, οι εντάσεις στο νησί μεταξύ Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων εντείνονται ταχύτατα, καθώς οποιαδήποτε προοπτική για ειρηνευτική διαδικασία εξαλείφεται. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών αναστέλλει την αποστολή των καλών υπηρεσιών του στην Κύπρο επ’ αόριστον εξαιτίας της απουσίας κοινού εδάφους και προθυμίας αμφοτέρων των πλευρών να πετύχουν συγκλίσεις . Σε ένα περιβάλλον εξελισσόμενης πολυ-πολικότητας και αυξανόμενων αμφισβητήσεων ενάντια στη δυτική κυριαρχία της διεθνούς διακυβέρνησης, η ηγεσία των Τουρκοκυπρίων επιδιώκει ενεργά τη διεθνή εμπλοκή και την αναγνώριση του βορρά ως ανεξάρτητου κράτους. Πρόκειται για μια εξέλιξη που ανησυχεί πολύ τους Ελληνοκύπριους και επίσης προκαλεί σημαντικές εντάσεις μέσα στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Η αναγνώριση των κατεχομένων από κάποιες χώρες πυροδοτεί έντονες αντιδράσεις, καθώς οι Ελληνοκύπριοι και η Ελλάδα αντιστέκονται σθεναρά όχι μόνο στο νησί αλλά και εκτός αυτού χρησιμοποιώντας διάφορα μέτρα και τη συμμετοχή τους στην ΕΕ και στον ΟΗΕ. Το γεγο- νός αυτό επηρεάζει την οικονομία στον βορρά και την κινητικότητα των Τουρκοκυπρίων και τονίζει τη συνεχιζόμενη απομόνωσή τους από τα διεθνή φόρα. Οι επιπτώσεις από αυτά τα μέτρα αμβλύνονται μόνο εν μέρει από τις ξένες επενδύσεις στον βορρά όπου δεν είναι τόσο ρυθμισμένη η αγορά, καθώς τα οφέλη από τις εν λόγω επενδύσεις δεν διανέμονται εξίσου παντού. Οι τοπικές εντάσεις κλιμακώνονται, καθώς οι Ελληνοκύπριοι και η Τουρκία επιδιώκουν ξεχωριστά την εξόρυξη υδρογονανθράκων χωρίς οποιαδήποτε συμφωνία σχετικά με τις αλληλοεπικαλυπτόμενες διεκδικήσεις στον θαλάσσιο χώρο.
Ο ΔΙΚΟΣ ΤΟΥΣ ΤΡΟΠΟΣ
Ειρήνη υπό πίεση
Σενάριο ειρήνης υπό πίεση: Στον κόσμο του «δικού τους τρόπου», οι ηγέτες των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων δέχονται έντονες πιέσεις από το εξωτερικό περιβάλλον και από επιχειρηματικούς κύκλους προκειμένου να επιλύσουν το κυπριακό πρόβλημα. Ξεκινούν διαπραγματεύσεις υψηλού επιπέδου με την υποστήριξη των Ηνωμένων Εθνών, που μοιάζουν με προηγούμενους γύρους διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο της ειρηνευτικής διαδικασίας στο γεγονός ότι είναι ηγετοκεντρικές, χωρίς επαρκή διαφάνεια ή συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών, και όπου ισχύει η αρχή «τίποτα δεν έχει συμφωνηθεί μέχρι να συμφωνηθούν όλα». Στο επίκεντρο των συνομιλιών που προχωρούν ακάθεκτες είναι τα «δύσκολα πολιτικά ζητήματα που σχετίζονται με τον καταμερισμό της εξουσίας, την ασφάλεια, το εδαφικό και τις περιουσίες, και ολοένα και περισσότερο βασίζονται σε διεθνείς εμπειρογνώμονες για καθοδήγηση επί των θεμάτων ουσίας, παρόλο που οι φορείς της κοινωνίας των πολιτών εκφράζουν τις ανησυχίες τους για την απουσία δημόσιας συμμετοχής και τον κίνδυνο να μην έχουν προετοιμαστεί οι κοινότητες για την αλλαγή. Οι πολίτες δεν έχουν ενεργό ρόλο στη διαδικασία , αλλά αποτελούν αποδέκτη μιας έξυπνης επικοινωνιακής εκστρατείας που χρησιμοποιεί τεχνικές μάρκετινγκ για να επηρεάσει την κοινή γνώμη. Μετά την επικύρωση του ειρηνευτικού σχεδίου που προκύπτει, ιδρύεται μία σαφώς αποκεντρωμένη ομοσπονδία ενώ δεν δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη δημιουργία αποτελεσματικών ομοσπονδιακών θεσμών. Σύντομα αρχίζουν να εμφανίζονται ρωγμές, καθώς η οικονομική ενσωμάτωση αποδεικνύεται δύσκολη ενώ οι ηγέτες οφείλουν πίστη σε ανταγωνιστικούς μεταξύ τους θεσμούς: στην ομοσπονδία που δημιούργησαν, και στην κοινότητά τους, της οποίας η υποστήριξη παραμένει αναγκαία για να παραμείνουν στην εξουσία. Σταδιακά, εμφανίζεται μια δυάδα αρνητικών δυναμικών. Αφ’ ενός, προστατευτισμός στο επίπεδο των συνιστωσών πολιτειών, που αποσκοπούν στη μείωση της επιρροής της άλλης κοινότητας. Αφ’ ετέρου, ατέρμονες και χωρίς αποτέλεσμα διχογνωμίες στο ομοσπονδιακό επίπεδο. Όλα αυτά μειώνουν τη λαϊκή νομιμοποίηση της ομοσπονδίας και την εμπιστοσύνη των πολιτών σε αυτήν και συνεπάγεται ότι οι πολίτες εμπιστεύονται κατά κύριο λόγο τις συνιστώσες πολιτείες. Το αποτέλεσμα είναι μια κατάσταση που ενισχύει την καχυποψία και τις εθνοτικές διαιρέσεις και δεν έχει την ικανότητα να αντιμετωπίσει τις πιέσεις.
Ο ΔΙΚΟΣ ΜΑΣ ΤΡΟΠΟΣ
Ανθεκτική ειρήνη
Σενάριο ανθεκτικής ειρήνης: Στον κόσμο του «δικού μας δρόμου», αυξανόμενος αριθμός ατόμων σε όλη την Κύπρο αναγνωρίζει ότι η συνεχιζόμενη ύπαρξη του κυπριακού προβλήματος δεν επιτρέπει να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι επείγουσες υφιστάμενες και μελλοντικές προκλήσεις, καθώς οι προσπάθειες για συνεργασία παραμένουν περιορισμένες σε εύρος, μέγεθος και επιρροή, στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης διαίρεσης και του πολιτικού αδιεξόδου. Οι αρχικές διαβουλεύσεις των Ηνωμένων Εθνών με πολλούς φορείς οδηγούν τους ηγέτες να συμφωνήσουν μία νέα προσέγγιση στην ειρηνευτική διαδικασία, όπου τίθεται στο επίκεντρο η επίτευξη μιας «ανθεκτικής ειρήνης» που θα αντέξει στο χρόνο. Αυτή η προσέγγιση περιλαμβάνει μία πολυ-επίπεδη και συμμετοχική διαδικασία που συνδυάζει συνομιλίες υψηλού επιπέδου μεταξύ των ηγετών με παράλληλες ομάδες εργασίας, τεχνικές επιτροπές και ευρύτερη εμπλοκή της κοινωνίας των πολιτών. Είναι μία προσέγγιση που προωθείται εκ των έσω και έχει την υποστήριξη των Ηνωμένων Εθνών καθώς και άλλων διεθνών παραγόντων. Αυτό συμβάλλει σε στο να επιτευχθεί η ενεργός συμμετοχή ποικίλων φορέων σε διάφορα επίπεδα της κοινωνίας και της πολιτείας, αλλά πολλοί Κύπριοι ακόμη τρέφουν αμφιβολίες σχετικά με τις διαπραγματεύσεις και τις δυνητικές αλλαγές και ορισμένοι προσπαθούν, χωρίς επιτυχία, να υπονομεύσουν την ειρηνευτική διαδικασία. Μετά την επικύρωσή της συμφωνίας σε χωριστά δημοψηφίσματα και προσεκτική προετοιμασία σε τεχνικό επίπεδο, δημιουργείται η νέα ομοσπονδία. Δίνεται μεγάλη προσοχή στην ανάπτυξη αποτελεσματικών και λαϊκά νομιμοποιημένων θεσμών σε ομοσπονδιακό επίπεδο και σε επίπεδο συνιστώντων κρατιδίων ενσωματώνοντας μηχανισμούς για την εποικοδομητική επίλυση διαφορών και τον αποτελεσματικό συντονισμό, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται η συμμετοχική διακυβέρνηση, η προαγωγή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η κοινωνική συνοχή. Το αποτέλεσμα είναι μία ομοσπονδία που είναι ανθεκτική και συμπεριληπτική, με Κύπριους πολίτες που είναι περήφανοι για τον πλουραλισμό των πολιτισμικών ταυτοτήτων τους, καθώς και της κοινής ευρωπαϊκής τους ταυτότητας.
Τέσσερα σενάρια για το μέλλον της Κύπρου
Τα 36 μέλη της Ομάδας σεναρίων που συμμετείχαν στη διαδικασία δημιουργίας των σεναρίων δεν συγκαταλέγονται στους «συνήθεις υπόπτους». Εκφράζουν πολυποίκιλες απόψεις από διάφορους τομείς, επαγγέλματα, γενιές και πολιτικές θέσεις για το κυπριακό πρόβλημα. Αν και εκπροσωπούν μεγάλο εύρος της κυπριακής κοινωνίας, ο καθένας τους συμμετείχε στη διαδικασία ως άτομο και όχι ως εκπρόσωπος συγκεκριμένων θεσμών ή παρατάξεων, συνεισφέροντας στη διαδικασία τις γνώσεις του, την οπτική του γωνία και την εμπειρία του.
Τα εν λόγω σενάρια αντιπροσωπεύουν μία σειρά τεσσάρων διαφορετικών υποθετικών ιστοριών για το μέλλον, που δημιουργήθηκαν συλλογικά. Το κάθε σενάριο περιγράφει μια πορεία, διερευνώντας τις συνέπειες και καταδεικνύοντας ότι το μέλλον αποτελεί αποτέλεσμα των σημερινών πράξεων και αποφάσεων, είναι κάτι που οικοδομείται μέρα με τη μέρα. Τα μέλη της ομάδας σεναρίων συμφωνούν ότι αυτές οι τέσσερις ιστορίες για το μέλλον θα μπορούσαν να συμβούν και θα πρέπει να ληφθούν υπόψη σε μια ανοιχτή και συμπεριληπτική συζήτηση στην Κύπρο και γύρω από αυτήν ώστε να απαντηθούν οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει το νησί. Ταυτόχρονα όμως, σχεδόν κάθε μέλος της ομάδας σεναρίων διαφωνεί με στοιχεία που υπάρχουν σε τουλάχιστον ένα από τα σενάρια.
Κατά συνέπεια, το αποτέλεσμα της συλλογικής προσπάθειας της Ομάδας Σεναρίων δεν αποτελεί οποιαδήποτε συναίνεση σε οποιαδήποτε πρόταση, ούτε κοινή προτίμηση σε οποιοδήποτε από τα σενάρια. Τα σενάρια απλώς αντιπροσωπεύουν το επιστέγασμα της εργασίας των μελών της Ομάδας – μιας Ομάδας που αποτελείται από διαφορετικά άτομα, τα οποία επέδειξαν αφοσίωση και ανιδιοτέλεια, και συνεργάστηκαν με την ελπίδα αυτά τα σενάρια να ενθαρρύνουν περισσότερο τον ανοικτό αλλά ταυτόχρονα στρατηγικό διάλογο, ο οποίος μπορεί να βοηθήσει την Κύπρο να προχωρήσει μπροστά.
Εμπειρία δεκαετιών
Η πρωτοβουλία χρησιμοποιεί τη μέθοδο της «Διαδικασίας των Μετασχηματιστικών Σεναρίων», η οποία έχει μακρά ιστορία ανά τον κόσμο, έχοντας εφαρμοστεί για πρώτη φορά πριν από τρεις δεκαετίες στη Νότιο Αφρική κατά την περίοδο της μετάβασης από το απαρτχάιντ. Η μέθοδος αυτή έχει εφαρμοστεί υπό την καθοδήγηση του αμερόληπτου οργανισμού Reos Partners σε εθνικά και περιφερειακά σενάρια για το μέλλον σε εκατοντάδες περιπτώσεις ανά το παγκόσμιο, περιλαμβανομένης της Νοτίου Αφρικής, της Κολομβίας, της Γουατεμάλας, της Αιθιοπίας, του Ισραήλ και της Παλαιστίνης, της Ταϊλάνδης, των Κάτω Χωρών κ.ά. Η πλήρης έκθεση των σεναρίων καθώς και οι κατευθυντήριες οδηγίες για τη χρήση των σεναρίων διατίθενται στον ιστότοπο του έργου www.cyprusfutures.org
