Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, θα θυμηθούμε σήμερα την πρώτη γυναικεία εφημερίδα της Κύπρου, που σηματοδοτεί το τέλος της σιωπής των γυναικών του νησιού και την απαρχή του αγώνα για την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο φύλων σε όλους τους τομείς της ζωής.
Τον Νοέμβριο του 1913 άρχισε να εκδίδεται στην Αμμόχωστο η τετρασέλιδη «φιλολογική δεκαπενθήμερος εφημερίς των Κυριών» με τον τίτλο Εστιάδες, από την σπουδαία παιδαγωγό και λογία Περσεφόνη Παπαδοπούλου, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως η κορυφαία πνευματική γυναικεία φυσιογνωμία της Κύπρου του πρώτου ημίσεως του 20ού αιώνα. Η εφημερίδα, που θεωρήθηκε ως μια επαναστατική και «ηρωική» εκδοτική πρωτοβουλία, αποτέλεσε σταθμό στη δημοσιογραφική δραστηριότητα αλλά και στην Ιστορία του γυναικείου κινήματος στην Κύπρο και ένα ορόσημο στην πνευματική Ιστορία του τόπου.
Η επαφή της Παπαδοπούλου από τα χρόνια που σπούδαζε στο Αρσάκειο Αθηνών με το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα και με τον αγώνα των γυναικείων συλλόγων για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας δημιούργησε μέσα της έντονη την επιθυμία για έκδοση και κυκλοφορία και στον τόπο της ενός εντύπου, όπως η Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν, που θα άνοιγε νέους ορίζοντες αυτοσυνειδησίας και προόδου στην Κυπρία γυναίκα.
Εδώ πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι, σύμφωνα με απογραφή που διενήργησαν οι Άγγλοι το 1911, το 42,7% των γυναικών του νησιού ήταν αναλφάβητες, ενώ παρατηρούνταν πλείστες όσες διακρίσεις σε βάρος τους. Ο δε φεμινιστικός αγώνας έφθανε μόνο σαν απόηχος στις στήλες των κυπριακών εφημερίδων και σε γενικές γραμμές αντιμετωπιζόταν με εχθρικά ή ειρωνικά σχόλια. Αντιλαμβάνεται, λοιπόν, κανείς πόσο παρακινδυνευμένο ήταν το εγχείρημα της Παπαδοπούλου να εκδώσει ένα τόσο «ριζοσπαστικό» για την εποχή του γυναικείο έντυπο, του οποίου η ίδια διαμόρφωσε τη φυσιογνωμία με λίγες συνεργάτριές της, όπως η Πολυξένη Λοϊζιάς, η Ελένη Σβορώνου, η Ευγενία Ζωγράφου κ.ά.
Το μότο που προτάσσεται είναι ενδεικτικό των προσανατολισμών της πρώτης γυναικείας εφημερίδας στην Κύπρο, καθώς αξιολογεί την πρόοδο ενός λαού και το επίπεδο του πολιτισμού του από την κοινωνική θέση που αποδίδει στη γυναίκα: «Γυνή ευπαίδευτος και γυνή βάναυσος είναι διά την οικίαν η μεν ευλογία, η δε κατάρα ίσης σπουδαιότητος· μορφώσατε και ανυψώσατε την γυναίκα και θα ίδητε μετά θαυμασμού ολόκληρον αναγέννησιν της ανθρωπότητος».
Από τις προγραμματικές δηλώσεις των Εστιάδων αλλά και από το περιεχόμενό τους γίνεται φανερό ότι δεν επρόκειτο για ένα οικογενειακό έντυπο ποικίλης ύλης, αλλά για ένα γυναικείο δημοσιογραφικό όργανο με φεμινιστικές προδιαγραφές, παρά τον φιλολογικό προσανατολισμό του. Κανένα άλλο έντυπο στην Κύπρο δεν είχε διεκδικήσει μέχρι τότε με τόση έμφαση και με λόγο τολμηρό, καίριο και σαφή τα δικαιώματα της Κυπρίας γυναίκας.
Οι διεκδικήσεις των Εστιάδων:
Οι Εστιάδες καταδίκαζαν τον εγκλεισμό της γυναίκας «εν τω οίκω» όπου «με κλειστούς τους οφθαλμούς προς τας μεγάλας της ζωής αληθείας, η προς δράσιν οργώσα ψυχή της έζησεν εν πλήρει μονώσει» αλλά και τους «παραλόγους κοινωνικούς δογματισμούς» οι οποίοι την μετέτρεψαν «εις ειλώτιδα καλοκάγαθον, αλλ’ ουχί εις εργάτιδα της βαθείας σκέψεως και του πραγματικού ανθρωπισμού».
Η εφημερίδα διεκδικούσε, πρώτιστα, το δικαίωμα της γυναίκας στη μόρφωση, την ευρεία μάθηση, τη σοφή επιστημονική γνώση, την «ελευθερόφρονα ανατροφήν», κάτι που θα της επέτρεπε να αντιπαλέψει τις ριζωμένες προλήψεις και τους άδικους γι’ αυτήν νόμους, διακηρύσσοντας με τόλμη ότι «οι μαύροι χρόνοι της δουλείας του πνεύματος παρήλθον ευτυχώς ανεπιστρεπτί». Με τη διεκδίκηση επιμελημένης μόρφωσης συνδέεται και ένας άλλος θεμελιώδης στόχος των Εστιάδων, που ήταν να παροτρύνει την Κυπρία να ασχοληθεί με τη συγγραφή, ενισχύοντας «τα πρώτα ευέλπιδα φιλολογικά βήματά της». Η Παπαδοπούλου προασπιζόταν, επίσης, σθεναρά το δικαίωμα των ομοφύλων της στην εργασία, η οποία θα τους προσέφερε υλική και πνευματική ανεξαρτησία. Δεν αγνόησε, όμως, και το θέμα της ψήφου των γυναικών, παρόλο που το έθετε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τα άλλα αιτήματα της γυναικείας χειραφέτησης. Το γεγονός, όμως, ότι ήδη από το πρώτο τεύχος των Εστιάδων σημείωνε ότι «πεπολιτισμένα και λόγια έθνη προ πολλού καταλιπόντα την αγρίαν ζωήν του νομάδος φονεύουσιν ακόμη και σήμερον διά της αφροντησίας και ακηδίας των την ηθικήν και πολιτικήν υπόστασιν της γυναικός» ήταν ένα τόλμημα, αν αναλογισθεί κανείς ότι δεν είχε ζητήσει κανένας μέχρι τότε στην Κύπρο πολιτικά δικαιώματα για τις γυναίκες, αλλά και στην Ελλάδα και διεθνώς το φεμινιστικό κίνημα παρουσιαζόταν διχασμένο ως προς το ζήτημα τούτο, το οποίο έγινε αντικείμενο συστηματικής διεκδίκησης από το φεμινιστικό κίνημα του Μεσοπολέμου.
Αφύπνιση των κυπρίων γυναικών
Είναι φανερό ότι βασική επιδίωξη της Παπαδοπούλου, διά της εφημερίδας της, ήταν να αφυπνίσει της γυναίκες της Κύπρου και να πετύχει τη διαμόρφωση συνείδησης του φύλου και μιας γυναικείας συλλογικότητας, τα οποία θα αποτελούσαν την αναγκαία βάση για τη διαμόρφωση της φεμινιστικής συνείδησης.
Προς τον σκοπό αυτό προβάλλει πρωτοπόρες και ξεχωριστές γυναίκες από τη μυθολογία, την ιστορία και τη σύγχρονη πραγματικότητα, οι οποίες είχαν πετύχει πνευματικές και κοινωνικές κατακτήσεις και κάποιο είδος ανατροπής στα καθιερωμένα και έτσι θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως αφορμή έμπνευσης στις γυναίκες του νησιού.
Με το ίδιο σκεπτικό φιλοξενούσε στις Εστιάδες γυναικείες λογοτεχνικές συνεργασίες ή έκανε αναφορές στο συγγραφικό έργο γυναικών, σε εποχές που η παρουσία γυναικών σε λογοτεχνικά έντυπα ήταν περιορισμένη. Επίσης, ενθαρρύνει τη συγκρότηση οργανωμένων σωματείων, μέσα από τα οποία οι γυναίκες θα μπορούσαν να σφυρηλατήσουν σχέσεις συναδέλφωσης και αλληλεγγύης, και να εκφράσουν τις διεκδικήσεις τους. Ένας άλλος στόχος της εφημερίδας ήταν να ωθήσει τη γυναίκα σε αγώνα για κατάκτηση νέων σταδίων, μέσα στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής, όπως η τέχνη, η επιστήμη και η διανόηση, χώροι που θεωρούνταν άβατοι μέχρι τότε γι’ αυτήν.
Για πρώτη φορά εισαγόταν, λοιπόν, στην Κύπρο ένας «έλλογος φεμινισμός», σύμφωνα με τη φρασεολογία της ίδιας της Παπαδοπούλου, που διεκδικούσε την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο φύλων και του οποίου ο ρόλος, όπως υποστήριζε, είχε αδικαιολόγητα παρεξηγηθεί. Οι Εστιάδες τάσσονταν, επομένως, υπέρ ενός μετριοπαθούς φεμινισμού, κρατώντας αποστάσεις, κατά το παράδειγμα της Παρρέν, από τις ακρότητες της ξένης γυναικείας κίνησης.
Τα Βαλκάνια και η Μέση Ανατολή στην παγκόσμια δίνη
Με αφορμή τα 25α γενέθλια του περιοδικού Journal of Balkan and Near Eastern Studies, το οποίο ιδρύθηκε από τον Βασίλη Φούσκα, καθηγητή Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Ανατολικού Λονδίνου, πραγματοποιείται από τις 15 μέχρι τις 17 Μαρτίου ένα συνέδριο, στο οποίο θα συμμετάσχουν πλήθος ειδικοί. Στο επίκεντρο των συζητήσεων θα βρεθούν θέματα της τρέχουσας διεθνούς πολιτικής με όλα τα φώτα να πέφτουν στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τις επιπτώσεις της. Επιπτώσεις που αγγίζουν την οικονομία, την πολιτική, τις γεωπολιτικές συμμαχίες και τα συμφέροντα των ισχυρών κρατών.
Η περιοχή της Μέσης Ανατολής αλλά και της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και των Βαλκανίων δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη και σε αυτό θα δοθεί έμφαση. Οι ανακατανομές ισχύος επηρεάζουν τις στρατηγικές των κρατών και κυρίως των ηγεμονικών δυνάμεων. Θα είναι ενδιαφέρον να δούμε τι σημαίνουν αυτές οι εξελίξεις για κράτη λιγότερα ισχυρά όπως είναι η Κύπρος και η Ελλάδα.
ο Κ. Φούσκας δήλωσε στο «Φ» πως το επιστημονικό συνέδριο διοργανώνεται με αφορμή τα 25άχρονα της ίδρυσης της ακαδημαϊκής επιθεώρησης, Journal of Balkan and Near Eastern Studies. Σημείωσε ότι: «η συγκυρία με την οποία συνέπεσαν αυτά τα γενέθλια είναι άκρως κρίσιμη. Ο πόλεμος στην Ουκρανία τείνει να αποσυνθέσει όλο το οικοδόμημα της νεο-φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης που έχτισαν οι ΗΠΑ με τόσο κόπο, ειδικά απ’ το 1971 και μετά, δηλ. μετά το τέλος του συστήματος του Μπρέτον Γουντς. Σ’ αυτή τη συνάφεια, το κεντρικό θέμα του συνεδρίου είναι οι επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία στα Βαλκάνια και την ευρύτερη ζώνη της Μέσης Ανατολής και, βέβαια, της Ανατολικής Μεσογείου. Υπάρχει ένα line-up με εξαιρετικούς ομιλητές, όπως ο Donald Sassoon, Jelena Budak, Alan Cafruny Gilbert Achcar, Jovo Ateljevic και ο Bulent Gokay. Οι κεντρικές ομιλίες αφορούν την ουκρανική κρίση. Υπάρχει ένα εξαιρετικό πάνελ ομιλητών για την Τουρκία και ένα επίσης δεικτικό πάνελ για τα Δυτικά Βαλκάνια. Για το τι μας κληρονόμησε η λεγόμενη αραβική άνοιξη θα μιλήσει ο Αλέξανδρος Καζαμίας».
Η τρίτη μέρα του συνεδρίου ξεχωρίζει, ανέφερε ο Β. Φούσκας, επισημαίνοντας πως θα ασχοληθούν «επί του πρακτέου». «Τι πρέπει να γίνει, τι πρέπει ν’ αλλάξει πολιτικά και κοινωνικά ώστε να θεμελιωθεί μια μετα-Καντιανή προοπτική διαρκούς ειρήνης στη περιοχή των Βαλκανίων και της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Εδώ αποφασίσαμε να καλέσουμε πρώην διπλωμάτες με θητεία στη Συρία, το Αφγανιστάν και το Ιράκ, William Patey and William Ford, και έναν ενεργό διπλωμάτη στον ΟΗΕ, που εκπροσωπεί τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Milos Prica. Προεδρεύων της συζήτησης θα είναι ο καθηγητής και πρώην διπλωμάτης, William Mallinson. Θα είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για φοιτητές, πολιτικούς και ακαδημαϊκούς ν’ αναμετρηθούν με τα πρακτικά θέματα που θα τεθούν σ’ αυτή τη συζήτηση.
>>Εγγραφή για παρακολούθηση του συνέδριο μπορεί να γίνει στον σύνδεσμο:
https://www.uel.ac.uk/about-uel/news/2023/january/uel-hosts-global-vortex-conference
Aπέναντι από παγιωμένες αντιλήψεις
Το πρωτοποριακό έντυπο της εικοσιτετράχρονης τότε Παπαδοπούλου ήταν αναμενόμενο ότι θα ερχόταν αντιμέτωπο με τις παγιωμένες αντιλήψεις και το συντηρητικό κλίμα της εποχής. Ήδη από το πρώτο φύλλο του δέχθηκε τα πυρά του Νικολάου Καταλάνου, διευθυντή σύνταξης και κύριου αρθρογράφου του Κυπριακού Φύλακος, ο οποίος κατηγορεί τις Εστιάδες για σφαλερές, αντεθνικές και «επαναστατικάς κατά του οίκου αρχάς», ότι απέρριπταν την οικογένεια και τη μητρότητα, δυναμιτίζοντας έτσι τα θεμέλια της κοινωνίας και το μέλλον της φυλής, ενώ οι αρχές τους παραλληλίζονται με εκείνες που πρέσβευαν οι σουφραζέτες της Μ. Βρετανίας, οι οποίες αποκαλούνται «μαινάδες, ανδρόγυνοι, στείρες και έκφυλες».
Η Παπαδοπούλου, παρά την έντονη και άδικη κριτική που δέχθηκε από πολλούς, συνέχισε απτόητη την έκδοση των Εστιάδων μέχρι τον Μάϊο του 1915. Η εφημερίδα, παρά τη μικρή της διάρκεια, είχε απήχηση, ιδίως στον εγγράμματο γυναικείο πληθυσμό, και αποτέλεσε έναυσμα για περαιτέρω συζήτηση σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση και τη γυναικεία χειραφέτηση, επιφέροντας ρωγμές στις παγιωμένες πατριαρχικές δομές και αντιλήψεις της κυπριακής κοινωνίας. Όπως εύστοχα έχει γραφεί για την Περσεφόνη Παπαδοπούλου, η πρωτοπόρος αυτή αγωνίστρια υπέρ των δικαιωμάτων του φύλου της «ήσκησε και διά των τότε δημοσιευμάτων και πνευματικών πρωτοβουλιών και εκδηλώσεών της βαθυτάτην επίδρασιν επί των γυναικών ολοκλήρου της νήσου».
Οι Εστιάδες, η πρώτη εφημερίδα στο νησί με φεμινιστικές κατευθύνσεις, αποτέλεσε βασικό μέσο διαμόρφωσης της γυναικείας συνείδησης και έκφρασης των γυναικείων διεκδικήσεων, σηματοδοτεί δε, αδιαμφισβήτητα, το τέλος της σιωπής των γυναικών της Κύπρου και την απαρχή του αγώνα για την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο φύλων σε όλους τους τομείς της ζωής.
*Σημείωση: Το φωτογραφικό υλικό είναι ειλημμένο από το βιβλίο: Γιώτα Παρασκευά-Χατζηκώστα, Περσεφόνη Παπαδοπούλου. Ψηφίδες ζωής, εκδόσεις Εν Τύποις, Λευκωσία 2006.
