Ο καταξιωμένη εικαστικός Ρόζα Μπάρμπα υπογράφει το υπό κατασκευή υπαίθριο σινεμά στη Νεκρή Ζώνη της Δερύνειας, για ν’ αναδείξει την ικανότητα της τέχνης να δημιουργεί χώρους αλληλεπίδρασης και συνύπαρξης.
Τι γυρεύει ένας υπαίθριος κινηματογράφος στη Νεκρή Ζώνη της Δερύνειας, που μάλιστα μοιάζει να «προκύπτει» από το τόσο φορτισμένο φυσικό περιβάλλον της περιοχής; Πρόκειται για το φιλόδοξο και βραβευμένο πρότζεκτ της διεθνούς φήμης Ιταλίδας εικαστικού και κινηματογραφίστριας Ρόζα Μπάρμπα, η οποία εκδήλωσε έντονο ενδιαφέρον για την εξερεύνηση της ευρύτερης περιοχής της Νεκρής Ζώνης, καθώς επίσης αρχαιολογικών χώρων της Κύπρου.
Η δημιουργία του αποτελεί το αποκορύφωμα μιας ιδέας που ξεκίνησε πριν από επτά χρόνια. Το πρότζεκτ με τίτλο «Inside the Outset: Evoking an Architecture of Passage» (Κύπρος, 2021) αποτελεί δική της πρόταση και πρωτοβουλία, που αποτελείται ουσιαστικά από δύο μέρη: ένα φιλμ και μία μακράς διαρκείας εγκατάσταση υπαίθριου σινεμά μέσα στη Νεκρή Ζώνη. Η Μπάρμπα επιδιώκει να αντισταθμίσει υφιστάμενες συνθήκες σύγκρουσης με μια παρέμβαση που εκφράζει την αλληλεγγύη και τη δεκτικότητα. Είναι η εξέλιξη της ιδέας ενός υπαίθριου θεάτρου με μια διπλής όψης οθόνη στο κέντρο, όπου η ταινία θα μπορούσε να παρακολουθείται κι από τις δύο πλευρές.
Το υπό κατασκευή πρότζεκτ εξασφάλισε το πρώτο βραβείο στο διεθνή διαγωνισμό του Ιταλικού Συμβουλίου το 2018 κι έλαβε επιχορήγηση από την ιταλική Γενική Διεύθυνση Σύγχρονης Τέχνης και Αρχιτεκτονικής και Αστικών Περιφερειών (DGAAP). Υλοποιείται σε συνεργασία με το Point Centre for Contemporary Art της Λευκωσίας, υπό τη διεύθυνση της Αντρέ Ζιβανάρη, αλλά και σε συνεργασία με την Ελβετίδα επιμελήτρια Μίριαμ Βαραντίνις. Στην όλη διαδικασία εμπλέκονται αναπόφευκτα τόσο τα Ηνωμένα Έθνη όσο κι ο Δήμος Δερύνειας.
Ένα νέο μονοπάτι θέασης
Ο τίτλος «Inside the Outset: Evoking an Architecture of Passage» υποδηλοί την πρόταση για ένα ξεκίνημα και για ένα πιθανό νέο μονοπάτι σκέψης και θέασης. Το έργο συνομιλεί με την «πληγωμένη» περιοχή της Νεκρής Ζώνης. Η Μπάρμπα οραματίστηκε την τοποθεσία ως σημείο συνάντησης για τα μέλη όλων των κοινοτήτων του νησιού και θεωρεί ότι υπογραμμίζει την ιδιότητα της τέχνης να δημιουργεί χώρους διάδρασης και συνύπαρξης. «Αντιλήφθηκα τη Νεκρή Ζώνη ως μία οθόνη, όπου η σκέψη και η οπτική φαντασία μπορούν να προβληθούν και να συζητηθούν σ’ έναν μη καθορισμένο χώρο. Ήταν ένας χώρος που ενείχε μια πιθανότητα» αναφέρει σχετικά.
Η εναρκτήρια προβολή θα λάβει χώρα στη Δερύνεια την άνοιξη του 2021. Η ταινία, διάρκειας μισής ώρας, γυρίστηκε εξ ολοκλήρου στην Κύπρο και μεταξύ άλλων περιλαμβάνει υποβρύχιες λήψεις από το ελληνιστικό ναυάγιο του Μαζωτού και εναέριες λήψεις από αρχαιολογικούς χώρους –όπως η Χοιροκοιτία- κι άλλες χαρακτηριστικές τοποθεσίες, μέχρι την Πράσινη Γραμμή και τον ίδιο τον χώρο κατασκευής του κινηματογράφου.
«Το μεταβαλλόμενο τοπίο εκδηλώνεται συχνά στο υποσυνείδητο μιας κοινωνίας. Η φορτισμένη μεταβαλλόμενη τοπογραφία είναι ήδη αναγνωρίσιμη πριν ακόμη αντιληφθούμε ποια γλώσσα δημιουργεί για την κοινωνία μας» υποδεικνύει στον «Φ» η Ρόζα Μπάρμπα. «Επιχειρώ να την αποδομήσω και να τη βάλω σ’ ένα καινούργιο πλαίσιο προκειμένου να δημιουργήσω μια ‘ψυχογραμματική’ (psycho grammar). H κινηματογραφική μου γλώσσα διαβάζει και περιγράφει τα τοπία που μου προσφέρονται».
Τα θέματά της φαίνεται να υπάρχουν σε μία μεταιχμιακή κατάσταση μεταξύ διαφορετικών χώρων. Τόσο οι νοητές όσο και οι φυσικές κατασκευές προέρχονται από ανομοιογενείς γεωγραφικές περιοχές, αλλά τους επιτρέπεται να καθορίσουν έναν νέο χώρο. Στο φιλμ, οι τοποθεσίες αναπαριστούν μία νοητή, μετέωρη κατάσταση. «Είναι χώροι όπου μπορείς να παρατηρήσεις και να σκεφτείς από μία διαφορετική προοπτική, ενώ ξεδιπλώνονται οι λεπτομέρειες» εξηγεί. «Προσπαθώ να εστιάσω σε μια αφήγηση η οποία δεν είναι ακόμη ορατή, χωρίς να παραβλέπω τη σημασία της χρήσης ιστορικών γεγονότων. Όταν επιλέγω τους χώρους ή τους χαρακτήρες μου, κάνω ερευνητικά ταξίδια. Οι χαρακτήρες είναι σαν τα ντοκουμέντα, καθώς συνδέονται με τον χώρο. Τόσο το φιλμ όσο και η αρχιτεκτονική διαπραγματεύονται με τον χώρο και τον χρόνο».
Κατά την επεξεργασία της ταινίας συντίθενται υλικά όπως η εικόνα, το κείμενο και ο ήχος, δίνοντας έτσι μορφή στις ιδέες της. Η Μπάρμπα διατυπώνει την άποψη ότι η αφήγηση ως μορφή πολιτιστικής κριτικής και παρατήρησης μπορεί να λειτουργήσει ως ένα μέσο τόσο για τη διαμεσολάβηση της ιστορίας όσο και για τη νοηματοδότηση μιας σύγχρονης εμπειρίας. «Όμως το εργαλείο είναι κάποτε και το περιεχόμενο» διευκρινίζει «καθώς όπως είπε η Λουίζ Μπουρζουά ‘η αφήγηση [πρέπει] να είναι εργαλείο, όχι νόημα· μεσολαβητής όχι λύση · συμμετέχων, όχι παρείσακτος’. Το υπαίθριο σινεμά στη νεκρή ζώνη είναι το εργαλείο, ή ο μεσολαβητής, για μια νέα γνώση».
Γενικότερα στη δουλειά της, η Ρόζα Μπάρμπα θέτει κριτικά ερωτήματα ως προς τη φύση της κινούμενης εικόνας. «Ξεκινώ ένα ταξίδι για να αποκαλύψω ένα φανταστικό, πολιτικό και ενίοτε αστρονομικό εύρος κι ό,τι μπορεί να χαρακτηριστεί σινεμά του παρόντος». Βάσει της καλλιτεχνικής της έρευνας, διαπραγματεύεται και μεταχειρίζεται το σινεμά ως ένα κυρίαρχο και υποθετικό εργαλείο, το οποίο διερευνά τις ιδιάζουσες ιδιότητες του χώρου.
Χρησιμοποιώντας συμπληρωματικές πρακτικές –όπως η γεωπολιτική, η αρχιτεκτονική, η ανθρωπογεωγραφία και το τοπίο– η καταξιωμένη εικαστικός προτείνει τρόπους για τη δημιουργία νέων νοητών τόπων εμπειρίας και συνείδησης. «Τόσο ως χωρική όσο ως και υποθετική καταγραφή της οπτικότητας, της υλικότητας, της πληροφορίας και του εσωτερικού-εξωτερικού χώρου, αυτό το νέο έργο –και η δουλειά μου εν γένει– εξετάζει τις πολιτικές διαστάσεις της υφιστάμενης παραγωγής εικόνων» εξηγεί επιπρόσθετα. «Θέτει επιτακτικά ερωτήματα για τα διαφιλονικούμενα σύνορα, τον γεωπολιτικό χρόνο και την αμφιλεγόμενη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, φωτεινής και σκοτεινής ύλης δυνατοτήτων στα αστρικά τοπία – που σχηματίζουν εδώ μια οθόνη· καθώς επίσης για το μεταφυσικό και το κακό, τον κοινόχρηστο χώρο και την ικανότητα του κοινού να ανακαλεί».
Η ενσωμάτωση στο φυσικό περιβάλλον
Η δημιουργός επικεντρώνεται στην ενσωμάτωση της κατασκευής στο φυσικό περιβάλλον της Δερύνειας, αποφεύγοντας τη χρήση ξένων προς το τοπίο υλικών. Σε συνεργασία με ντόπιους αρχιτέκτονες κι υπό την εποπτεία της αρχιτέκτονος και πρότζεκτ μάνατζερ Μάγια Σόποβα, εργάστηκε αποκλειστικά με γήινα υλικά που υπήρχαν στον χώρο, εφαρμόζοντας την τεχνική του συμπιεσμένου χώματος (rammed earth).
Μόνο η υποστηρικτική κατασκευή της οθόνης και το αποχετευτικό σύστημα αποτελούν συμβατικές κατασκευαστικές προδιαγραφές. Η μεταλλική κατασκευή της οθόνης είναι το μόνο ορατό μέρος του θεάτρου πάνω από τη γη, καθώς τα καθίσματα θα ενσωματωθούν στο φυσικό τοπίο. Σύμφωνα με τη Ρόζα Μπάρμπα, η ιδιαίτερη αυτή αρχιτεκτονική τεχνική επιτρέπει στο θέατρο να αφομοιωθεί με το περιβάλλον στα επόμενα δέκα χρόνια χωρίς να απαιτείται περαιτέρω συντήρηση– η φθορά θα επέλθει σταδιακά, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες της περιοχής.
Μια μόνιμη κοιτίδα πολιτισμού
Μόλις το πρότζεκτ ολοκληρωθεί από την πλευρά της δημιουργού με την προβολή της ταινίας της, το υπαίθριο σινεμά θα παραχωρηθεί στον Δήμο Δερύνειας και επαγγελματίες από τον καλλιτεχνικό χώρο, για ποικίλα πολιτιστικά, δικοινοτικά ή άλλα προγράμματα με στόχο τη συμβολή στην έναρξη ενός πολυεπίπεδου διαλόγου. Ευχή της άλλωστε είναι η εγκατάσταση να αξιοποιηθεί από τις τοπικές κοινότητες. Στο πίσω μέρος του μυαλού της ωστόσο κυριαρχεί η επιθυμία να θεσπίσει ένα ετήσιο διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ κάθε καλοκαίρι σε συνεργασία με ομάδα συμβούλων από το εξωτερικό και ντόπιους κινηματογραφιστές και καλλιτέχνες.
Σε κάθε περίπτωση, στη δική της κοσμοθεωρία, ένα έργο ποτέ δεν ολοκληρώνεται πραγματικά. «Τα φιλμ ή τα πρότζεκτ μου ουδέποτε υπαινίσσονται μία ολοκληρωμένη κατάσταση ή λύση» επισημαίνει χαρακτηριστικά. «Ορίζονται μάλλον σε μια διαδικασία εξέλιξης, προσκαλώντας για ενεργό συμμετοχή και ανακάλυψη πιθανών νέων στρωμάτων παρατήρησης και κατανόησης. Είναι η φιλοσοφία μου να χαρακτηρίζω το ‘πρόβλημα’ μέσα από τη σύσταση των επιμέρους προβλημάτων του, παρά από τη λύση τους».
Αντρέ Ζιβανάρη: Χωρίς συγκεκριμένη πολιτική ερμηνεία
Η όλη ιδέα ξεκίνησε το 2013 στην Πινακοθήκη της Ζυρίχης, συμπαραγωγό του Point Centre for Contemporary Art σε διεθνείς συνεργασίες. Εκεί η διευθύντρια του Point Αντρέ Ζιβανάρη έκανε την πρώτη επαφή με την επιμελήτρια Μίριαμ Βαραντίνις για την πρόσκληση στην Κύπρο ενός διεθνούς εμβέλειας καλλιτέχνη. Τόσο η Βαραντίνις, όσο και η Μπάρμπα είχαν παραστεί το 2012 και στα εγκαίνια του Point Centre στη Λευκωσία. Ακολούθησε ένα road trip κατά μήκος της Πράσινης Γραμμής που κέντρισε το ενδιαφέρον της Ιταλίδας δημιουργού, κύριο στοιχείο στην ευρύτερη καλλιτεχνική πρακτική της οποίας είναι η έννοια του τοπίου.
Έτσι προέκυψε για την Μπάρμπα η ιδέα ενός υπαίθριου σινεμά με διπλή οθόνη όπου θα μπορούσαν να συναντηθούν κάτοικοι των δύο κοινοτήτων, χωρίς διατυπώσεις, για να παρακολουθήσουν από κοινού μια ταινία για το νησί τους. Η αρχική ιδέα αφορούσε ένα σημείο στο μέσο της Νεκρής Ζώνης στο Μάμμαρι, όμως στην πορεία η πρόταση γνώρισε διαφοροποιήσεις, διατηρώντας πάντως τον πυρήνα της αρχικής ιδέας.
«Πιστέψαμε σ’ ένα μεγαλεπήβολο πρότζεκτ όντας ένας μικρός ιδιωτικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός, χωρίς να μας πτοεί πόσο πολυεπίπεδο, χρονοβόρο και απαιτητικό υπήρξε» θυμάται η Αντρέ Ζιβανάρη. Δεδομένου ότι τα χρηματοδοτούμενα έργα του DGAAP εντάσσονται ακολούθως στις συλλογές των ιταλικών μουσείων, το φιλμ της Μπάρμπα ανήκει ήδη στο Μουσείο Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης του Τρέντο και Ροβερέτο (MART), όπου και αναμένεται να τύχει μεγάλης προβολής.
Σύμφωνα με την Α. Ζιβανάρη, η υλοποίηση του έργου θα ήταν αδύνατη αν δεν είχαν πειστεί για την αναγκαιότητα και σπουδαιότητά του επίσημοι φορείς και άνθρωποι που το προώθησαν μέσα από διαφορετικά κανάλια και βοήθησαν να υπερπηδηθούν διάφορα εμπόδια που προέκυπταν. Ενδεικτικά, το Τμήμα Αρχαιοτήτων παραχώρησε άδειες για την κινηματογράφηση αρχαιολογικών χώρων, ενώ η Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου συνέβαλε στις άδειες και την καθοδήγηση για την κινηματογράφηση του ναυαγίου του Μαζωτού, το 2018, από Γερμανούς ειδικούς δύτες κινηματογραφιστές. Η Πρεσβεία της Ιταλίας συνέδραμε στις διαπραγματεύσεις με τα Ηνωμένα Έθνη, τα υψηλόβαθμα στελέχη των οποίων, αλλά και του Δήμου Δερύνειας, έλαβαν τις τελικές αποφάσεις έχοντας πιστέψει στην ποιότητα και τις προοπτικές της πρωτοβουλίας.
«Η περιοχή στη Νεκρή Ζώνη Δερύνειας, στην οποία επιλέγηκε να ανεγερθεί το υπαίθριο αμφιθέατρο και θα προβληθεί το έργο, είναι νευραλγικής σημασίας, αλλά το έργο δυνητικά θα μπορούσε να υλοποιηθεί σε οποιοδήποτε άλλο μέρος της Νεκρής Ζώνης, κάτι που εξετάζαμε τα τελευταία εφτά χρόνια» επισημαίνει η ιδρύτρια του Point. «Δεν επιδιώκουμε να δοθεί οποιαδήποτε συγκεκριμένη πολιτική ερμηνεία, ούτε να συνδεθεί η ύπαρξή του με όσα λαμβάνουν χώρα στην κατεχόμενη Αμμόχωστο» ξεκαθαρίζει, τονίζοντας μάλιστα ότι δεν πέρασε καν από το μυαλό της το ενδεχόμενο να υπάρξουν αντιδράσεις: «Αν κάθε φορά λαμβάναμε υπόψη τυχόν αντιδράσεις ή αντιρρήσεις πριν την υλοποίηση των εκάστοτε πρότζεκτ μας, δεν θα μπορούσαμε να λειτουργήσουμε ως σύγχρονος χώρος τέχνης».
Φιλελεύθερα, 18/10/2020
