Η οικία του Νεοπτόλεμου και της Μαρίας Μιχαηλίδη στη Λευκωσία, δίπλα από τον Πεδιαίο, ένα έργο-ορόσημο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο, παρουσιάζεται σε έκδοση που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον διεθνή οίκο Park Books. Ο αρχιτέκτονας Χάρης Χατζηβασιλείου, εκτελεστικός διευθυντής του Ιδρύματος Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη, μιλά για την προσπάθεια προβολής του έργου τους στον διεθνή χώρο, αλλά και για τα σχέδια λειτουργίας της οικίας τους ως μικρό ιδιωτικό μουσείο.

–Η κυκλοφορία από τον διεθνή οίκο Park Books, του λευκώματος για την οικία του Νεοπτόλεμου και της Μαρίας Μιχαηλίδη στοχεύει να κάνει γνωστό το έργο του στον διεθνή χώρο; Αυτό ήταν το ζητούμενο. Η επιλογή του οίκου Park Βοοκς, ενός κορυφαίου εκδοτικού οίκου, έγινε με έναν ικανό αριθμό κριτήριων, πρωτίστως όμως αυτό που είχε την μεγαλύτερη σημασία ήταν η διασφάλιση της διεθνούς προβολής της οικίας, η οποία αποτελεί έργο-ορόσημο μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο. Με τον συγκεκριμένο οίκο πιστεύω πως μπορούμε να έχουμε   πιθανότητες μελλοντικής συνεργασίας για την κυκλοφορία και άλλων εκδόσεων στις οποίες το Ίδρυμα σκοπεύει σύντομα να προχωρήσει. Η παρούσα έκδοση στοχεύει να θέσει το έργο του Κύπριου αρχιτέκτονα, όπως και το άγνωστο πολύτιμο εικαστικό έργο της συζύγου του, σε ένα διεθνές πλαίσιο, που πιστεύω ακράδαντα πως τους αξίζει.

–Ποια είναι η σχέση του καθηγητή, θεωρητικού και ιστορικού της αρχιτεκτονικής Kenneth Frampton με την Κύπρο και πώς ανέλαβε να συγγράψει τα κείμενα για την έκδοση αυτή; Λίγοι ξέρουν ότι η σχέση του καταξιωμένου καθηγητή Frampton με την Κύπρο πάει πολύ παλιά, όταν η Κύπρος ήταν ακόμη αποικία του Ηνωμένου Βασιλείου. Είχε έρθει στο νησί το 1958 και παρέμεινε για τέσσερις μήνες στο ορεινό χωριό Πρόδρομος για προσωπικούς του λόγους. Είχα την σπάνια ευκαιρία να τον ξεναγήσω στο σπίτι του Μιχαηλίδη τo 2002, όταν μας επισκέφτηκε, έπειτα από πρόσκληση του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Κύπρου, για να  δώσει μια διάλεξη εις μνήμην του Κύπριου συμμαθητή του, γνωστού αρχιτέκτονα στο εξωτερικό, Πάνου Κουλέρμου.

–Ποια ήταν η πρώτη του αντίδραση; Θυμάμαι πολύ καλά πως όταν μπήκαμε στον άδειο καθηλωτικό χώρο, μετά από μια εντυπωσιακή υπαρξιακή τοποθέτηση για την απουσία των πραγματικών ενοίκων, γύρισε και μου είπε ότι θα έπρεπε να κάνουμε κάτι γι’ αυτόν τον άγνωστο στο εξωτερικό Κύπριο ήρωα! Η  αλήθεια είναι ότι εκείνη την περίοδο είχαμε ξεκινήσει να συζητάμε για την ανάδειξη του έργου του Μιχαηλίδη με τον αρχιτέκτονα  Γιώργο Σημαιοφορίδη, τον οποίο δυστυχώς χάσαμε πρόωρα λίγους μήνες μετά. Αν και η επιλογή του Kenneth Frampton ήταν η καταλληλότερη, διάφορα πρακτικά θέματα που αφορούσαν το καταστατικό του Ιδρύματος ανέβαλαν τη συνεργασία για τη συγγραφή. Χρόνια αργότερα, με δεδομένη την προχωρημένη ηλικία του καθηγητή, μιλήσαμε μαζί του και αποφασίσαμε να κάνουμε κάτι. Εκείνη την περίοδο το Ίδρυμα είχε μόλις επανασυσταθεί στη νέα, σημερινή του μορφή και μπορέσαμε αμέσως να αρχίσουμε τη δουλειά, παρά τις τότε αντίξοες συνθήκες της πανδημίας του Covid.

Ο πρωτοπόρος αρχιτέκτονας Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης

–Πιστεύετε ότι τα έργα του Μιχαηλίδη ήταν μπροστά από την εποχή του; Τον Μιχαηλίδη δεν το απασχολούσαν οι αρχιτεκτονικές εκφράσεις του συρμού ή οι πομπώδεις κατασκευές, που είναι περισσότερο προς εντυπωσιασμό αντί για μια ισορροπημένη σχέση φόρμας και λειτουργίας, συμβολισμού και ποίησης, που για μένα καθορίζουν την αρχιτεκτονική του. Πέραν των ανωτέρω χαρακτηριστικών, τα συνθετικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής του Μιχαηλίδη έχουν ως γνώμονα αρχές όπως είναι η κατασκευαστική αλήθεια, αλλά και άλλα καινοτόμα για την τότε εποχή στοιχεία του Κριτικού Τοπικισμού, μιας θεωρητικής προσέγγισης σχεδιασμού που δίνει έμφαση στο γεωγραφικό και το πολιτισμικό πλαίσιο ενός έργου, συνδυάζοντας το λεξιλόγιο της τοπικής παραδοσιακής κατασκευής με αυτό των παγκόσμιων θεωριών σχεδιασμού. Για την προσέγγιση αυτή ο Framton είχε ενδιατρίψει στο βιβλίο του Critical Regionalism: Six points for an architecture of resistance. Πρόκειται για μια αντίληψη πανταχού παρούσα στο έργο του Μιχαηλίδη, μια βαθυστόχαστη προσωπική επιλογή η οποία διεθνώς εμφανίστηκε αργότερα, κυρίως λόγω  περιβαλλοντικής ανάγκης. Με αυτή την έννοια, ισχυρίζομαι ότι ο Μιχαηλίδης ήταν πρωτοπόρα   αυθεντικός με σαφείς υπαινιγμούς προς ένα νέο μοντερνισμό – αυτός είναι και ο τίτλος του βιβλίου μας.

–Η οικία του ζεύγους Μιχαηλίδη συγκεντρώνει στοιχεία της αρχιτεκτονικής του φιλοσοφίας και σκέψης; Η οικία Μιχαηλίδη αποκρυσταλλώνει μοναδικά τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής του σκέψης, γι’ αυτό άλλωστε αφιερώσαμε την πρώτη έκδοση του Ιδρύματος σ’ αυτήν. Οι σχεδιαστικές του προθέσεις είναι ξεκάθαρες. Χάρη στην ειλικρινή χρήση των υλικών και την ανάδειξη των φυσικών τους ιδιοτήτων, τα  αρχιτεκτονικά στοιχεία γοητεύουν. Η αρχιτεκτονική του θέτει ως προτεραιότητα τα θεμελιώδη στοιχεία μιας γεωγραφικής θέσης: Την κίνηση του ήλιου, τον προσανατολισμό, τη θέα, τα υλικά. Επιπρόσθετα, όπως επεξηγώ και στην εισαγωγή του βιβλίου, οι αρχές που εφάρμοζε στην αρχιτεκτονική ήταν ένα και το αυτό με εκείνες που εφάρμοζε στην καθημερινή του ζωή. Αυτή η αντίληψη πήγαζε όχι μόνο από προσωπικές του καταβολές, αλλά και από την υιοθέτηση αφενός του δυτικού φιλοσοφημένου τρόπου σκέψης και αφετέρου μιας ανατολικής θεώρησης, η οποία υπογραμμίζει την πνευματική αξία της αρμονικής σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Είναι ενδιαφέρον το ότι τη δεκαετία του 1960 ο αρχιτέκτονας και η σύζυγός του ταξίδευαν στην Ιαπωνία, Κορέα, Φινλανδία και Σκανδιναβία, κάτι σπάνιο για τους Κύπριους εκείνη την εποχή.

–Η σύζυγος του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη, Μαρία Τουφεξή, ήταν ζωγράφος. Ποια ήταν η συμβολή της στη διαμόρφωση της κοινής τους κατοικίας; Επειδή είχα συναναστραφεί το ζεύγος Μιχαηλίδη, είμαι σε θέση να πω ότι η Μαρία Τοφαρίδου –Τουφεξή υπήρξε μια ξεχωριστή προσωπικότητα ισχυρού χαρακτήρα, μια απελευθερωμένη γυναίκα με πολλά ταλέντα. Η αξία της ως ζωγράφου πιστεύω πως είναι πολύ σημαντική και οφείλουμε ως Ίδρυμα να αναδείξουμε την ποιητική της, δεδομένου ότι η Μαρία συνέβαλε αποφασιστικά στην αισθητική της κατοικίας, τόσο με το ζωγραφικό της έργο όσο και συνεργαζόμενη σε σημεία με τον αρχιτέκτονα σύζυγό της. Ο ίδιος ο Μιχαηλίδης μου εκμυστηρεύτηκε πως, στις μεταξύ τους συζητήσεις για την  διαμόρφωση της κατοικίας, αυτός υιοθέτησε απόψεις της Μαρίας, είτε αυτές αφορούσαν το μέγεθος του σπιτιού και τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες είτε την ανάρτηση έργων τέχνης. Πράγματι, αυτή η συνεργασία του ζεύγους φιλοδοξούσε να δημιουργήσει ένα συνολικό έργο τέχνης, κάτι όπως το μουσείο/κατοικία του John Soane στο Λονδίνο ή της Sara Hilden στην Tampere της Φινλανδίας. Αξίζει να σημειώσω πως, για τις φωτογραφικές ανάγκες του βιβλίου, έπρεπε οι εσωτερικοί χώροι του σπιτιού να διαμορφωθούν στην τελική μουσειακή τους μορφή, έχοντας υπόψη αφενός τις επιθυμίες του ζεύγους και τα σκίτσα του αρχιτέκτονα και αφετέρου την ανάδειξη της ποιότητας του αρχιτεκτονήματος, ώστε να υπάρχει μια εφάμιλλη ισορροπημένη αντίληψη στον επισκέπτη. Επίσης σημειώνω την καταλυτική ενθάρρυνση από τον Frampton στη διαχείριση των εν λόγω χώρων.

–Γιατί ο Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού στην Κύπρο; Προς το τέλος της δεκαετίας του ’40, όταν ο Μιχαηλίδης ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως αρχιτέκτονας, υπήρχαν ακόμη οι απόηχοι των μαστόρων, οι οποίοι έως τότε είχαν την αποκλειστικότητα της οικοδομικής δραστηριότητας. Παρόλα αυτά, τα αστικά κέντρα ήταν έτοιμα για μια σύγχρονη αρχιτεκτονική την οποία με αισιοδοξία μετέφεραν οι νέοι αρχιτέκτονες μιας νέας μεσαίας τάξης, η οποία είχε για πρώτη φορά τα οικονομικά μέσα να σπουδάσει τα παιδιά της στο εξωτερικό. Ανάμεσά τους, εξέχουσες και χαρισματικές φυσιογνωμίες ήταν οι Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης και Πολύβιος Μιχαηλίδης (ο δεύτερος δούλευε στο ατελιέ του Le Corbusier) που θεωρούνται από τους πρώτους εκπροσώπους του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού στην Κύπρο. Το έργο τους, πέραν της χρονικής συγκυρίας, με διαφορετικό βέβαια τρόπο, αντανακλά με συνέπεια και συνοχή τις αρχές της μοντέρνας ελεύθερης σκέψης, την απλότητα και τη λειτουργικότητα, αποφεύγοντας την περιττή διακόσμηση. Παράλληλα, το έργο τους αξιοποιεί τις δυνατότητες νέων υλικών όπως το ατσάλι, το γυαλί και το οπλισμένο σκυρόδεμα.  

–Είχε επηρεαστεί από άλλους αρχιτέκτονες του μοντερνισμού; Αναζητώντας νέες ιδέες στην κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα, το κατεξοχήν δομικό υλικό του αιώνα, οι μεγάλες φυσιογνωμίες του Πολυτεχνείου του Μιλάνου κατά τη δεκαετία του ’40, όπως ο Pier Luigi Nervi και ο Gio Ponti, καθώς και θεωρητικοί όπως ο Ambrogio Annoni, διαμόρφωσαν τον νεαρό αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια των σπουδών του εκεί. Εξάλλου, συγκρίνοντας το δημιουργικό τους έργο διαπιστώνονται κοινά χαρακτηριστικά και ευαισθησίες. Όμως η κατεύθυνση προς τον Κριτικό Τοπικισμό ήταν και παραμένει η αξιοσημείωτη προσωπική και αυθεντική του προσέγγιση.

– Ο Μιχαηλίδης είχε σχεδιάσει γύρω στα 1.200 έργα. Το Ίδρυμα έχει καταγράψει όλα τα έργα του; Σε ποια κατάσταση βρίσκονται σήμερα; Το Ίδρυμα κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα του αρχείου Μιχαηλίδη, το οποίο ακόμη δεν έχει  οργανωθεί με πληρότητα. Σε αυτό περιλαμβάνονται τα περισσότερα αξιόλογα έργα του, και πρόθεσή μας είναι να το συστηματοποιήσουμε και να το οργανώσουμε, ούτως ώστε να δώσουμε πρόσβαση στους ενδιαφερομένους και να δημιουργήσουμε επίγνωση για τη διατήρηση αυτής της σπάνιας κληρονομιάς μας.

–Κάποια από αυτά έχουν κατεδαφιστεί; Δυστυχώς πρόσφατα έχουν καταστραφεί δυο μοναδικά έργα: Η πρώην τράπεζα Grindleys στην Μακαρίου και μια αξιόλογη κατοικία στην οδό Τομπάζη στον Λυκαβηττό. Πιο παλιά, οι αυθαίρετες και αμετάκλητες επεμβάσεις από την τότε Εκκλησιαστική Επιτροπή στον ναό Αγίου Λουκά και Αγίου Μακάριου (Αποστόλου Βαρνάβα) στην Αθαλάσσα, έχουν ατυχέστατα και ολοκληρωτικά αλλοιώσει τον μοναδικό χαρακτήρα ενός ναοδομικού αριστουργήματος. Τι να πω για τον Δημοτικό Κήπο Λευκωσίας και τα επί μέρους pavilions, που θα έπρεπε προσεκτικά να συντηρούνται διατηρώντας την αρχική τους μορφή…

–Ήταν ο ιδρυτής του Παγκύπριου Οργανισμού Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Πόσο σημαντική ήταν η συμβολή του στην προστασία κτηρίων πολιτιστικής κληρονομιάς; Ο Μιχαηλίδης υπήρξε ο εμπνευστής της δημιουργίας του Παγκύπριου Οργανισμού Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (ΠΟΑΚ) το 1979. Ο οργανισμός συστάθηκε υπό την προεδρία του έχοντας στόχο την αφύπνιση των πολιτών στα θέματα της παραδοσιακής  αρχιτεκτονικής, όπως και να συμβάλει στη διάσωση και προστασία των παραδοσιακών ιστορικών πυρήνων και οικισμών της Κύπρου. Σε μια εποχή όπου σχεδόν τίποτα δεν γινόταν στον τομέα αυτόν, ο ΠΟΑΚ οργάνωνε εκθέσεις, εκδόσεις, διαλέξεις, επισκέψεις στα εργαστήρια παραδοσιακών τεχνιτών, έκανε ξεναγήσεις αλλά και διαμαρτυρίες για κατεδαφίσεις/καταστροφές, συμμετείχε σε επιτροπές καθώς και σε ευρωπαϊκά συνέδρια και σεμινάρια. Ο ρόλος του ήτανε καταλυτικός στην ανάδειξη και προώθηση της προστασίας και αποκατάστασης αξιόλογων οικοδομών και περιοχών.

Το εξώφυλλο της έκδοσης

–Πώς συνδύαζε στα έργα του την παράδοση με τον μοντερνισμό; Το αρχιτεκτονικό έργο του Μιχαηλίδη είναι ένα μάθημα στοιχείων αρχιτεκτονικής σύνθεσης: Πώς να δημιουργείς μοντέρνα, σύγχρονα έργα αντλώντας και από τη σοφία της παράδοσης του κάθε τόπου. Δεν ήταν μίμηση της ιστορίας ή της παράδοσης, αλλά αξιοποίηση και υιοθέτηση των αρχών πάνω στις οποίες αυτά έχουν στηριχθεί και η αναγωγή τους στις σύγχρονες τάσεις και υλικά. Αυτή η ιδεολογία διατρέχει εμφανώς το έργο του, δίνοντας μια ιδιαίτερη αξία και ύφος στους μοντέρνους αρχιτεκτονικούς του προσδιορισμούς.

–Όραμα του ζεύγους ήταν η οικία τους με τις συλλογές των αντικειμένων και των έργων τέχνης να γίνει ένα μουσείο ανοιχτό στο κοινό. Πώς προχωρούν οι σχεδιασμοί σας γι’ αυτό; Σύμφωνα με την επιθυμία του ζεύγους, στα νομικά έγγραφα που έχει αφήσει, η οικία τους ορίζεται να λειτουργήσει ως ένα μικρό ιδιωτικό μουσείο, βέβαια με αρκετούς, λογικούς περιορισμούς. Αλλά επιπρόσθετα, και πέραν της διαθήκης, πρέπει να λάβει κάποιος υπόψη την κατάσταση που βρίσκεται τώρα η οικία σε σχέση με τις ανάγκες ενός σύγχρονου μουσείου. Η μεγάλη πρόκληση είναι να μην διαφοροποιηθεί ποσώς η αισθητική του ζεύγους ή να υπάρξουν επεμβάσεις οποιασδήποτε φύσης στο κτήριο. Όλα αυτά αποτελούν γνώμονα για τον τελικό τρόπο ανάπλασης και λειτουργίας της κατοικίας, αλλά παράλληλα και σοβαρές δυσκολίες που πρέπει να διαχειριστούμε συνετά.

–Θα είναι σύντομα επισκέψιμη η κατοικία; Σύντομα θα κατατεθούν τα έγγραφα στις αρμόδιες αρχές, και έπειτα από τις αναγκαίες διαπραγματεύσεις ευελπιστούμε για την εξασφάλιση των σχετικών αδειών. Όμως η υλοποίηση των ανωτέρω προϋποθέτει την εξεύρεση των απαιτούμενων κονδυλίων, μια και το ίδρυμα είναι αγαθοεργό. Η παραγωγή του βιβλίου που σύντομα παρουσιάζεται στο κοινό, σκοπεύει και στην ευαισθητοποίηση ατόμων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Ελεύθερα 23.11.2025