«Η φιλία μεταξύ των συγγενών έχει πολλά είδη, αλλά όλα έχουν την αφετηρία τους στη φιλία [αγάπη] του γονέα προς το παιδί του. Επειδή οι γονείς αγαπούν τα παιδιά τους ως μέρος του εαυτού τους, τα παιδιά όμως αγαπούν τους γονείς τους ως πηγή της ύπαρξής τους.[…] Ακόμη οι γονείς αγαπούν για περισσότερο χρόνο. Επειδή αγαπούν τα παιδιά αμέσως μόλις γεννηθούν, ενώ τα παιδιά αφού περάσει κάποιος χρόνος και αποκτήσουν αντίληψη ή αίσθηση. Από όλα αυτά γίνεται φανερός ο λόγος που οι μητέρες αγαπούν περισσότερο. Οι γονείς λοιπόν αγαπούν τα παιδιά τους σαν τον εαυτό τους» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1161b
Ο Αριστοτέλης ερευνώντας τα είδη της φιλίας (αγάπης, φιλικής διάθεσης) στα ηθικά του έργα (Ηθικά Ευδήμια, Ηθικά Μεγάλα, Ηθικά Νικομάχεια) αναφέρεται ενδελεχώς στις σχέσεις των ανθρώπων. Η φιλία μεταξύ των συγγενών έχει πολλά είδη, αλλά αυτό που εξετάζεται διεξοδικά είναι η αγάπη των γονέων προς τα παιδιά τους και δη των μητέρων. Η πραγματική φιλία, η ανιδιοτελής αγάπη, για τον συγγραφέα των Ηθικών Νικομαχείων, παρομοιάζεται με εκείνη του ευεργέτη. Οι ευεργέτες αισθάνονται φιλία και αγάπη για τους ευεργετούμενους, χωρίς να περιμένουν ανταπόδοση. Μοιάζουν με τους ποιητές που αγαπούν τα έργα τους «σαν να ήταν παιδιά τους». Το να αγαπάς ανήκει στο «ποιείν», ενώ το να αγαπιέσαι στο «πάσχειν». Μόνο η δημιουργία είναι ενέργεια:
«Το να αγαπάει κάποιος ομοιάζει με την ενέργεια, ενώ το να αγαπιέται είναι κάτι το παθητικό (καὶ ἡ μὲν φίλησις ποιήσει ἔοικεν, τὸ φιλεῖσθαι δὲ τῷ πάσχειν) […] Εκείνα που γίνονται με κόπο τα αγαπούν οι άνθρωποι περισσότερο, όπως τα χρήματα αυτοί που τα απέκτησαν μόνοι τους από αυτούς που τα κληρονόμησαν˙ φαίνεται, λοιπόν ότι το να ευεργετούμαστε δεν απαιτεί κόπο, ενώ το να ευεργετούμε είναι κοπιαστικό. Για τον λόγο αυτό οι μητέρες αγαπούν περισσότερο τα παιδιά τους (αἱ μητέρες φιλοτεκνότεραι)˙ επειδή η γέννηση είναι πολύ επίπονη και γνωρίζουν περισσότερο ότι είναι δικά τους δημιουργήματα. Φαίνεται ότι το ίδιο συμβαίνει και με τους ευεργέτες» ΗΝ 1168a
Όπως οι ευεργέτες λοιπόν οι μητέρες ενεργούν χωρίς να περιμένουν καμία ανταπόδοση. Ωστόσο, η ευχαρίστηση που η μητέρα αποκομίζει από το «έργο» της είναι διαφορετική. Μια μητέρα -κάθε μητέρα- δημιουργεί μια ύπαρξη. Πολύ περισσότερο φέρνει κάτι από τη δυνατότητα στην ενέργεια και αυτό είναι δικό της «έργο» που υπερβαίνει κατά πολύ τη δική της ζωή. Γι’ αυτό αγαπούν περισσότερο εκείνες τα παιδιά τους παρά το αντίθετο.
«Το αίτιο γι’ αυτό είναι ότι το να υπάρχεις είναι για όλους κάτι που αξίζει να το επιλέγουν και να το αγαπούν· διότι υπάρχουμε επειδή ενεργούμε (επειδή ζούμε και πράττουμε) και το έργο είναι η ενέργεια αυτού που το δημιούργησε. Αγαπάει λοιπόν το έργο του, επειδή αγαπάει την ύπαρξη» ΗΝ 1168a
Για να αγαπήσουμε κάποιον πρέπει πρωτίστως να αγαπάμε τον εαυτό μας, να είμαστε «φίλαυτοι». Η φιλία απορρέει από τη σχέση μας με τον εαυτό μας. Και πάλι οι μητέρες αποτελούν το κατ’ εξοχήν παράδειγμα φιλίας:
«Οι φιλικές σχέσεις με τους κοντινούς μας ανθρώπους, με τις οποίες καθορίζονται τα διάφορα είδη φιλίας φαίνεται ότι απορρέουν από τη φιλική σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας. Θεωρείται ότι ο φίλος είναι (α) αυτός που επιθυμεί να πράξει το καλό ή αυτό που φαίνεται καλό για χάρη του άλλου ή (β) εκείνος που επιθυμεί να υπάρχει και να ζει ο φίλος του για χάρη του ίδιου του φίλου του˙ όπως αισθάνονται οι μητέρες για τα παιδιά τους, και οι φίλοι που ήρθαν σε σύγκρουση. Άλλοι λένε ότι φίλος είναι αυτός (γ) που διάγει τον βίο του με τον άλλο, (δ) που επιθυμεί τα ίδια με εκείνον, ή (ε) που μοιράζεται τις λύπες και τις χαρές του φίλου του˙ και αυτό επίσης συμβαίνει με τις μητέρες. Η φιλία επίσης ορίζεται με κάποιο από αυτά τα σημεία» ΗΝ 1166a
Η μητέρα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αγαπάει το παιδί χωρίς όρους και προϋποθέσεις. Η μοναδικότητα της αγάπης της φαίνεται να υπερέχει όλων των υπολοίπων περιπτώσεων που εξετάζονται από τον συγγραφέα, ακόμη και εκείνων μεταξύ αγαθών ανδρών. Στη φύση του ανθρώπου ανήκει το να αγαπάει και η μητρική αγάπη ξεπερνάει ακόμα και την αγάπη για τον εαυτό μας.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
