Ο καθηγητής Γιώργος Παπαδόπουλος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης διερωτάται, στις εξαιρετικές διαδικτυακές διαλέξεις του με θέμα «Εισαγωγή στον κόσμο του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς»: «Πόσοι εξουσιαστές και κομματικοί κομισάριοι θα έμεναν αδιάφοροι στην προοπτική να μπορούν να ελέγχουν τους εξεγερμένους (συμπλήρωνω και τους ανάρμοστους) ή, ακόμη περισσότερο, να κάνουν τον κόσμο να στρίβει κατά την επιθυμία τους δεξιά ή αριστερά;».
Οι βιολογικοί άνθρωποι είναι κυτταρικά συμπλέγματα σε διαρκή διαδικασία διαφοροποίησης που απαλλοτριώνουν και παράγουν διαρκώς το κοινωνικό τους περιβάλλον και τον εαυτό τους. Είμαστε φτιαγμένοι από τα ίδια βασικά υλικά, αλλά προικισμένοι με διαφορετικούς γενετικούς, επιγενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες ώστε να προκύπτει η μοναδικότητα. Η απόστασή μας από τον διπλανό είναι αβυσσαλέα μικρή.
Το αρχαιοελληνικό «γνώθι σαυτόν» του Σωκράτη ερμηνεύεται ως προτροπή κατανόησης του εαυτού μας. Αντιστοίχως, το εξίσου σημαντικό καντιανό απόφθεγμα «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» μεταφράζεται ως προτεραιότητα της σκέψης έναντι της ύπαρξης, του νου έναντι του εγκεφάλου. Όμως, υπάρχει επιστημονική τεκμηρίωση ότι η βιολογία του εγκεφάλου προηγείται της φυσιοπαθολογίας της σκέψης.
Ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο που εξελίσσεται διαρκώς.
Με τις σύγχρονες εξελίξεις στη βιολογία του νου προκύπτει η προοπτική, η δυνατότητα κατανόησης της ανθρώπινης σκέψης και δράσης αλλά και η χειραγώγηση της.
Σύντομα θα ανακαλυφθεί ένα τεχνητό chip που θα αντικαταστήσει τον κάθε προβληματικό εγκέφαλο ή ένα ιδεολογικό χάπι που θα μας απαλλάξει από τα ανεπιθύμητα και τους ανεπιθύμητους. Ο νους των όποιων προβληματικών προσώπων φτιάχνεται από τα ευμετάβλητα στοιχεία του εγκεφάλου τους που θα μπορούν να επηρεαστούν και να διαμορφωθούν.
Η ιστορία της προσπάθειας ελέγχου και επηρεασμού του νευρικού συστήματος των ανθρώπων είναι πολύ παλιά, όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Καταγράφεται μια διαχρονική προσπάθεια επηρεασμού της εγκεφαλικής λειτουργίας μας, αφού έχει διαπιστωθεί η άρρηκτη σχέση μεταξύ εγκεφαλικής λειτουργίας και συμπεριφοράς.
Στην αρχαιότητα, κατά τη διάρκεια της τελετής των Ελευσίνιων Μυστηρίων, έπιναν τον Κυκεώνα, ένα ποτό συνονθύλευμα ανόμοιων πραγμάτων. Αναφέρεται στην ιστορία ότι, μετά, οι άνθρωποι έβλεπαν οράματα και εικάζεται ότι το κριθάρι που χρησιμοποιούνταν ήταν μολυσμένο από τον παρασιτικό μύκητα Ερυσίβη, που έχει ψυχοενεργές ιδιότητες.
Σήμερα κυκλοφορούν σχεδόν ελεύθερα παραισθησιογόνες ουσίες, και ναρκωτικά˙ αλλά υπάρχουν και διάφορα κλειστά παιδαγωγικά, θρησκευτικά και ιδεολογικά συστήματα εκπαίδευσης ανηλίκων. Τέλος, συνηθίζεται η καθημερινή κατανάλωση τόνων καφέ, αλκοόλ, ψυχοφαρμάκων και άλλων ψυχοδραστικών παραγόντων.
Τον τελευταίο αιώνα, ο κλάδος της νευροεπιστήμης έχει κάνει άλματα. Υπενθυμίζεται ότι κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, έγινε εκτεταμένη εφαρμογή της ψυχοχειρουργικής (λοβοτομή)˙ διακόπηκε η συνέχισή της λόγω των δραματικών επιπτώσεων στους λοβοτομημένους. Η αδελφή του John Kennedy έμεινε φυτό μετά από λοβοτομή που της επέβαλε ο πατέρας της επειδή ήταν «ζωηρή». Ήδη έχουν γίνει μελέτες λειτουργικής χαρτογράφησης του εγκεφάλου στη λήψη αποφάσεων, οι ηθικές και μη ηθικές κρίσεις, η αγάπη και ο αλτρουισμός. Σαφώς υπογραμμίζεται η πολυπλοκότητα των πνευματικών μας γεγονότων, των σκέψεων, των αξιών και των συναισθημάτων μας.
Διάφορες κυβερνήσεις, διακρατικοί οργανισμοί και επιστημονικά ιδρύματα ανέλαβαν σχετικές πρωτοβουλίες ευρείας κλίμακας.
Χρηματοδοτήθηκαν τεράστια προγράμματα ανάπτυξης νευροτεχνολογίας με το όνομα «Εγκέφαλος», «B.R.A.I.N.», Brain Research through Advancing Innovative Neurotechnologies (ΗΠΑ), και ενός φιλόδοξου προγράμματος υπολογιστικής προσομοίωσης της λειτουργίας του εγκεφάλου με το κωδικό όνομα «Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος», «Human Brain Project» (Ευρωπαϊκή Ένωση).
Ακολούθησαν με δικά τους αντίστοιχα προγράμματα πολλές άλλες χώρες. Υπάρχουν σήμερα μερικές εκατοντάδες ερευνητικά εργαστήρια ανά τον κόσμο που χρηματοδοτούνται για να αναπτύξουν και να εξελίξουν νέες μεθόδους καταγραφής και επηρεασμού της λειτουργίας του νευρικού συστήματος ζώων και ανθρώπων.
Σήμερα χρησιμοποιούνται ήδη ευρέως νευροτεχνολογικά εργαλεία όπως εγκεφαλογράφοι, μαγνητοεγκεφαλογράφοι, αξονικοί τομογράφοι, μαγνητικοί τομογράφοι, τομογράφοι εκπομπής ποζιτρονίων, «deep brain stimulation», «συστήματα διάδρασης εγκεφάλου-υπολογιστή» κ.ά.
Και τι άραγε μένει για να ελπίζουμε και να φοβόμαστε;
Όπως τονίζει ο καθηγητής «εγείρονται ηθικά και κοινωνικά διλήμματα για τα όρια ανθρώπου-μηχανής, την προσωπική ευθύνη, την ιδιωτικότητα και τη νοητική χειραγώγηση, από την αυτόβουλη ή ενδεχομένως καταναγκαστική χρησιμοποίηση των συστημάτων αυτών από έναν ή περισσότερους συνδεδεμένους ανθρώπους».
Τα διλήμματα αυτά αντανακλούν την ποιότητα των αξιών κάθε κοινωνίας. Γιατί ο Θεός και ο διάβολος έχουν ιδιαίτερη σχέση με αυτό που γίνεται το μυαλό όταν περνάει τα όρια του κατανοητού.
Εδώ και αιώνες υπάρχει προβληματισμός, φιλοσοφικός και κοινωνικός, για ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σήμερα προέκυψε ένας φαινομενικά μοντέρνος κλάδος, της Νευροηθικής, σχετικά με τα πιο πάνω θέματα. Στην Κύπρο, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου (ΕΕΒΚ) είναι το αρμόδιο σώμα για την βιοηθική αξιολόγηση ερευνητικών προγραμμάτων στα οποία μετέχουν άνθρωποι.
Η ενημέρωση της κοινωνίας θα αποτρέψει τυχόν μελλοντικά προγράμματα όπως το συντονιζόμενο από τη CIA μυστικό πρόγραμμα ελέγχου του νου (MK-Ultra), που πραγματοποιούσαν πειράματα σε πολίτες μετά από χορήγηση ψυχοδραστικών ουσιών, κυρίως LSD, και εφαρμογή ηλεκτροσόκ, ύπνωσης, αισθητηριακής αποστέρησης, απομόνωσης και κάθε μορφή κακοποίησης.
Οι υπηρεσίες άμυνας και ασφάλειας κυβερνήσεων σαφώς ενδιαφέρονται για τη χρησιμοποίηση νέων τεχνολογιών ελέγχου και χειραγώγησης των εγκεφαλικών λειτουργιών (έχουν και εκείνες ανάρμοστους).
Στο παρελθόν, ο Delgado, ένας αμφιλεγόμενος επιστήμονας, εμφύτευε ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ταύρων μέσω των οποίων χαλιναγωγούσε την επιθετικότητα τους. Τα ποντίκια-ρομπότ (robo-rats), μπορούσαν να τηλεκατευθύνονται, μέσω εγκεφαλικά εμφυτευμένων ηλεκτροδίων, από τους ερευνητές δεξιά-αριστερά, ανταμείβοντας τα ανάλογα.
Στο επιστημονικό μέλλον, σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, για όποιο άτομο κρίνεται ανάρμοστο, θα του εμφυτεύονται εγκεφαλικά ηλεκτρόδια για χειραγώγηση της σκέψης του και για να μάθει να συμπεριφέρεται. Επί του παρόντος καλείται στην αστυνομία.
