ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Σωκράτη, Σωκρατούλη!
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Γιατί με φωνάζεις, εφήμερο πλάσμα;
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Πρώτα πες μου, σε παρακαλώ, τι κάνεις.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αεροβατώ και ερευνώ τον ήλιο.
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Και έτσι κοιτάς τους θεούς από το καλάθι σου και όχι από τη γη;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Δεν θα είχα ανακαλύψει ποτέ τα ουράνια πράγματα, αν δεν κρεμούσα το νόημα και δεν είχα αναμείξει τη λεπτεπίλεπτη σκέψη με τον όμοιό της αέρα. Αλλά, αν εξέταζα από χαμηλά τα πράγματα που βρίσκονται ψηλά, δεν θα τα είχα ποτέ ανακαλύψει. Αριστοφάνης, Νεφέλαι 222-232
Η πρώτη παράσταση της κωμωδίας «Νεφέλαι» του Αριστοφάνη δόθηκε στον δραματικό αγώνα των Μεγάλων Διονυσίων το 423 π.Χ. και έλαβε το τρίτο βραβείο. Το κείμενο που έχουμε σήμερα στα χέρια μας είναι μια αναθεωρημένη μορφή του αρχικού κωμικού έργου από τον συγγραφέα, που θεώρησε ότι έχρηζε διόρθωσης (αν και η υπόθεση του έργου μικρές διαφορές έχει από τις «πρώτες» Νεφέλες).
Πρωταγωνιστής βέβαια είναι ο Σωκράτης, τον οποίο ο κωμωδιογράφος σατιρίζει, ενώ τον κατατάσσει εμφανώς στους σοφιστές. Ο ίδιος ο Σωκράτης βέβαια δεν έδειχνε να ανησυχεί για τη διακωμώδησή του από τον Αριστοφάνη στις Νεφέλες, καθώς, αν δεχτούμε τη μαρτυρία του Αιλιανού, ο ίδιος παρευρίσκονταν στην παράσταση χωρίς να ενοχλείται από τις ανακρίβειες και υπερβολές:
Επειδή εκείνη την εποχή γιόρταζαν τα Διονύσια, πλήθος Ελλήνων πήγε να δει την παράσταση. […] Οι ξένοι που ήταν παρόντες (μη γνωρίζοντας το πρόσωπο που διακωμωδούσε το έργο) έκαναν θόρυβο, ρωτώντας όλοι ποιος ήταν αυτός ο Σωκράτης. Όταν το αντιλήφθηκε ο ίδιος (γιατί δεν ήρθε εκεί τυχαία, αλλά γνώριζε ότι θα ήταν εκείνος που διακωμωδούσαν στο έργο και γι’ αυτό είχε επιλέξει την πιο περίοπτη θέση στο θέατρο) για να λύσει την απορία των ξένων, σηκώθηκε, και όσο διαρκούσε το έργο συνέχισε να στέκεται. Τόσο πολύ περιφρονούσε ο Σωκράτης την κωμωδία και τους ίδιους τους Αθηναίους. Aelian, Varia Historia 2.13
Ο Αιλιανός θα υποστηρίξει την (ψευδή) υπόθεση ότι ο Αριστοφάνης χρηματίστηκε από τους κατήγορους του Σωκράτη, για να παρουσιάσει τη διαστρεβλωμένη εικόνα του «καλύτερου των Ελλήνων» (ἄριστον τῶν Ἑλλήνων). Πράγματι, οι Αθηναίοι δεν θα αργήσουν να συνειδητοποιήσουν το λάθος τους, αλλά θα είναι πια αργά. Ο Σωκράτης έχει καταδικαστεί με τη θανατική ποινή. Έφταιγε πράγματι το αριστοφανικό έργο για την σωκρατική καταδίκη; Για τον Πλάτωνα σίγουρα. Λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη, συναισθηματικά φορτισμένος από την άδικη καταδίκη του δασκάλου του, ο Πλάτωνας συγγράφει την Απολογία του Σωκράτη. Εκεί, δεν θα διστάσει να μεμφθεί ευθέως τον Αριστοφάνη ως υπεύθυνο για τις ψευδείς κατηγορίες (ψευδῆ κατηγορημένα) του δικαστηρίου ότι:
Ο Σωκράτης είναι ένοχος γιατί εξετάζει τα ουράνια φαινόμενα όσα βρίσκονται κάτω από τη γη και τον άδικο λόγο τον κάνει δίκαιο και τα διδάσκει αυτά και σε άλλους». Τέτοια είναι η κατηγορία. Αυτά τα είδατε και οι ίδιοι στην κωμωδία του Αριστοφάνη, είδατε κάποιον Σωκράτη να περιφέρεται απάνω στη σκηνή, να λέει πως αεροβατεί και να φλυαρεί ένα σωρό φλυαρίες, πράγματα με τα οποία δεν έχω την παραμικρή σχέση. Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτους 19c
Ο Πλάτωνας, συντετριμμένος από την απώλεια του δασκάλου του, θα συγγράψει περί τους τριάντα διαλόγους, με κύριο πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Και τα καταφέρνει περίφημα, δεδομένου ότι ο «Πλατωνικός» Σωκράτης αποτελεί την επικρατέστερη εικόνα που έχουμε σήμερα για τον φιλόσοφο.
Ωστόσο, ο Πλάτωνας θα υπερασπίσει την άποψη που θέλει τον φιλοσοφικό νου να «αεροβατεί», να είναι αποσπασμένος από την «πραγματικότητα» που βιώνουν οι άλλοι (Θεαίτητος 173e). Ο Αριστοφάνης έχει δίκιο, οι φιλόσοφοι όταν ερευνούν την αλήθεια δεν ενδιαφέρονται για τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι σκυμμένοι στη γη («ΣΤ. τί δῆθ᾽ ὁ πρωκτὸς εἰς τὸν οὐρανὸν βλέπει; ΜΑ. αὐτὸς καθ᾽ αὑτὸν ἀστρονομεῖν διδάσκεται.» Νεφέλαι 193-194) ή στραμμένοι στον ουρανό (εἰ δ᾽ ὢν χαμαὶ τἄνω κάτωθεν ἐσκόπουν, οὐκ ἄν ποθ᾽ ηὗρον Νεφέλαι 231-232). Το παράδειγμα του Θαλή, του πρώτου φιλοσόφου, υιοθετείται και από τους δύο (Νεφέλαι 180, Θεαίτητος 174α-b). Ως εκ τούτου, ο φιλόσοφος δεν ασχολείται με γήινες υποθέσεις, αλλά:
Ίπταται σε όλες τις κατευθύνσεις […] χωρίς να κατεβαίνει καθόλου στα κοντινά […] Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο φιλόσοφος χλευάζεται από την κοινή αγέλη, εν μέρει επειδή φαίνεται να περιφρονεί, εν μέρει επειδή αγνοεί τα κοινά πράγματα και απορεί. Πλάτωνας, Θεαίτητος 173e- 175b
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
