«Με τον Σωκράτη, όπως προαναφέραμε, άρχισε η ηθική»
Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων 1.18
Η παραδεδομένη άποψη ότι με τον Σωκράτη ξεκινάει η στροφή της φιλοσοφίας στον άνθρωπο και στην ευδαιμονία του απαντάται ήδη από την αρχαιότητα, καθώς -όπως υποστηρίζεται- τον 4ο αιώνα π.Χ. ο Αθηναίος φιλόσοφος ήταν εκείνος που έστρεψε το ενδιαφέρον των φιλοσόφων από τη μελέτη της φύσης στον άνθρωπο. Την άποψη αυτή θα πιστοποιήσει τρεις αιώνες αργότερα ο Κικέρωνας:
«Αλλά ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις, τη γνώρισε στις οικογένειες και την ανάγκασε να ερευνήσει τη ζωή και την ηθική, το καλό και το κακό» Κικέρων, Tusculanae Disputationes 5.10—11
Είναι όμως πράγματι έτσι; Δεν είχαν ασχοληθεί οι Φυσικοί φιλόσοφοι (οι Προσωκρατικοί) με την ηθική, δεν είχαν συστήσει θεωρίες ευδαιμονίας; Η μελέτη της φύσης απέχει από τη γνώση του εαυτού; Αν ρίξουμε μια ματιά στον πρώτο φιλόσοφο, τον Θαλή, που αναζήτησε την «αρχή των πάντων», θα διαπιστώσουμε ότι το ερώτημα για τον Κόσμο δεν είναι αποκομμένο από τη θέση του ανθρώπου σ’ αυτόν. Ο άνθρωπος ανήκει στην τάξη του κόσμου, στη φύση, είναι αδιαμφισβήτητο μέλος του. Ο Διογένης Λαέρτιος, που συγγράφει τους «Βίους Φιλοσόφων», είναι πιο αναλυτικός, και παραθέτει τις απόψεις του Θαλή για την ευδαιμονία (1.37):
«Ποιος είναι ο ευδαίμων;» «Αυτός που είναι υγιής στο σώμα, εύστροφος στον νου (τὴν δὲ ψυχὴν εὔπορος) και από τη φύση του επιδεκτικός μαθήσεως». «Ακόμη, είτε είναι οι φίλοι σου παρόντες είτε απόντες» είπε «να θυμάσαι: Να μην καλλωπίζεις την εξωτερική εμφάνιση, αλλά να είναι ωραίες οι ενέργειές σου. Να μην πλουτίζεις με ανήθικο τρόπο, λέει, ούτε να είσαι καχύποπτος απέναντι σε συκοφαντίες που αφορούν ανθρώπους της εμπιστοσύνης σου». «Ό,τι πρόσφερες στους γονείς σου», λέει, «το ίδιο να περιμένεις από τα παιδιά σου»
Οι οδηγίες είναι σαφείς. Οι ηθικές αρχές που αφορούν τον ευδαίμονα, υποδηλώνουν ότι η ευδαιμονία δεν επαφίεται στη θέληση των θεών -όπως και οι νόμοι της φύσης- ή της τύχης, όπως αφήνει να εννοηθεί ο Όμηρος, «ο ποιητής που ανέθρεψε τις γενιές των Ελλήνων». Στη ραψωδία ζ της Οδύσσειας (188-189), η Ναυσικά απευθυνόμενη στον Οδυσσέα τού υπενθυμίζει να υπομένει καρτερικά τις περιπέτειές του, γιατί μόνο ο θεός είναι υπεύθυνος για την «τύχη» των θνητών: «Μόνο ο Ολύμπιος Δίας μοιράζει στους ανθρώπους την ευτυχία (νέμει ὄλβον) σε καλούς και κακούς, όπως θέλει στον καθένα».
Είναι γεγονός ότι με τον σοφό Θαλή δεν ξεκινάει μόνο η Φυσική φιλοσοφία αλλά και εισηγήσεις για το πώς θα ζήσει κάποιος. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι υπεύθυνος για τη ζωή του. Ο πρώτος φιλόσοφος διάγει έναν φιλοσοφικό βίο, κατά τη διάρκεια του οποίου δεν παύει να αναζητεί την αλήθεια με τον ορθό λόγο. Έτσι, ο Θαλής, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, έγινε ο περίγελως των συγχωριανών του λόγω της φτώχειας του, και με μία επιχειρηματική ενέργεια (βασισμένη στην πρόγνωση του καιρού) αποκόμισε ξαφνικά πολλά χρήματα, θέλοντας να αποδείξει ότι οι φιλόσοφοι –αν το επιθυμούν- μπορούν να αποκτήσουν περιουσία, αλλά δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτό. Ο ίδιος έχει αποβάλλει από τη ζωή του τα περιττά, ταξιδεύει και μελετά. Ο Διογένης Λαέρτιος (1.40) θα υποστηρίξει ότι το «γνώθι σαυτόν» -η Σωκρατική αναζήτηση της γνώσης του εαυτού- ανήκει στον Θαλή και ότι το «ιδιοποιήθηκε» ο Χίλων. Στην επιστολή του στον Φερεκύδη, ο Θαλής κάνει σαφές ότι θα ήθελε πολύ να ταξιδέψει από την Ιωνία στη Σύρο. Μάλιστα, τονίζει ότι έχει χρόνο για ταξίδια, επειδή δεν γράφει βιβλία (όπως ο Φερεκύδης). Αν και οι πηγές είναι ελλιπείς (ενώ στην περίπτωση του Σωκράτη έχουν σωθεί όλοι οι πλατωνικοί διάλογοι), ο Διογένης Λαέρτιος (1.36) μεταφέρει εν είδει ερωταποκρίσεων την πρώιμη ηθική φιλοσοφία του Θαλή:
Όταν τον ρώτησαν τι είναι δύσκολο, απάντησε: «Το να γνωρίσεις τον εαυτό σου». «Τι είναι εύκολο;» «Το να δίνεις συμβουλές σε κάποιον άλλον». […] «Πώς μπορούμε να ζήσουμε την καλύτερη και πιο δίκαιη ζωή;» «Με το να αποφεύγουμε να κάνουμε αυτό για το οποίο κατηγορούμε τους άλλους».
Ο Θαλής δεν θα είναι ο μόνος από τους Προσωκρατικούς που θα προτείνει συμβουλές για τον βίο. Ο Πυθαγόρας που ακολουθεί θα ιδρύσει την πρώτη φιλοσοφική σχολή, προτείνοντας τον ασκητικό βίο ως τρόπο ζωής.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
