«Γι’ αυτόν τον λόγο ο Σωκράτης ρωτούσε, αλλά δεν αποκρινόταν. Επειδή παραδεχόταν ότι δεν γνώριζε» Αριστοτέλης, Σοφιστικοί έλεγχοι 183b
Ο Σωκράτης δεν γνώριζε τίποτε. Γι’ αυτό συνδιαλεγόταν με τους άλλους. Όλη του η ζωή, ο φιλοσοφικός του βίος, ήταν αφιερωμένη στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο φιλόσοφος αδημονεί να γνωρίσει τον εαυτό του, τους άλλους, τις έννοιες και τα πράγματα. Ο καθημερινός του συνομιλητής είναι ο εαυτός του ή ο δαίμονάς του, που του θέτει τα πιο επιτακτικά ερωτήματα. Αντί να καταγράφει όλα όσα σκέφτεται, συχνάζει στην αγορά και συνομιλεί με αγνώστους, οδηγώντας τους στην αυτογνωσία. Με τον καιρό, δημιουργεί έναν κύκλο μαθητών που τον ακολουθεί πιστά. Ο Σωκράτης διδάσκει τη σκέψη, τον στοχασμό. Δεν γνωρίζουμε τίποτε, αν δεν το ορίσουμε. Και αναζητά ορισμούς. Κατά τον Αριστοτέλη, αυτή η επιρροή είναι εμφανής στην πλατωνική θεωρία:
«Και όταν ο Σωκράτης, αγνοώντας την έρευνα της φύσης και περιορίζοντας τη μελέτη του σε ηθικά ζητήματα, αναζήτησε σ’ αυτά το καθολικό και πρώτος έστρεψε τον ενδιαφέρον στη σημασία των ορισμών, ο Πλάτωνας τον ακολούθησε και υπέθεσε ότι το πρόβλημα του ορισμού δεν αφορά κανένα αισθητό πράγμα, αλλά οντότητες άλλου είδους, […] Ο Πλάτωνας λοιπόν ονόμασε τις οντότητες αυτές «Ιδέες» και υποστήριξε ότι όλα τα αισθητά πράγματα ονομάζονται αισθητά και λόγω της σχέσης τους με αυτές» Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά Α6, 987b1-9
Ο Σωκράτης θα διαμορφώσει, θα αλλάξει, τη ζωή του Πλάτωνα και όχι μόνο. Η αλήθεια είναι ότι χωρίς τον Σωκράτη η Αθήνα δεν θα ήταν ίδια. Η παρουσία του δίκαια αποτέλεσε τομή στην πορεία της δυτικής φιλοσοφίας. Ωστόσο, την ίδια εποχή τυγχάνει να έχουν κάνει αισθητή την παρουσία τους στην Αθήνα οι Σοφιστές -πανάξιοι σωκρατικοί συνομιλητές, παρά τις συναισθηματικά φορτισμένες πλατωνικές διακωμωδήσεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι τη Σωκρατική «φιλοσοφία» τη γνωρίζουμε περισσότερο μέσα από τους διαλόγους του Πλάτωνα, οι οποίοι (εκτός από τις δυσκολίες που ενδεχομένως γεννά η φιγούρα του «πλατωνικού Σωκράτη») παρουσιάζουν τον φιλόσοφο να συνδιαλέγεται με τους Σοφιστές, προκειμένου να αναδείξει τη σημασία του ορισμού ενός πράγματος.
Με τον Ιππία ο Σωκράτης θα συ-ζητήσει το ωραίο, με τον Λάχη την ανδρεία, με τον Χαρμίδη τη σωφροσύνη, ενώ θα υποβάλλει στον Ευθύφρονα το γνωστό δίλημμα που από τούδε φέρει το όνομά του. Στον Γοργία τα σωκρατικά επιχειρήματα δεν πείθουν τους συνομιλητές, αλλά ο Πρωταγόρας αποδεικνύεται ο δυσκολότερος αντίπαλος. Στον ομώνυμο διάλογο, όπου το ζήτημα είναι «το διδακτόν της αρετής», ο συγγραφέας Πλάτωνας με αριστοτεχνικό τρόπο παρουσιάζει τους συνομιλητές να λογομαχούν μέσα από μία εξαντλητική αντιπαράθεση πανίσχυρων επιχειρημάτων. Το αποτέλεσμα είναι απρόσμενο: ο ένας πείθει τον άλλο για την ορθότητα της άποψής του, ώστε καταλήγουν να υιοθετήσουν ο ένας την άποψη του άλλου. Ο φιλόσοφος μπορεί να ακούσει την άλλη άποψη και να πεισθεί.
Ο Σωκράτης δεν γνωρίζει τίποτε, κάθε φορά ξεκινάει από την αρχή. Επομένως, όχι μόνο δεν έχει τις απαντήσεις στα ζητήματα που συζητά, αλλά υποβάλλει στον συνομιλητή του τα δικά του ερωτήματα -εκείνα που καθημερινά τον κατατρύχουν. Από την άλλη, ο Σωκράτης είναι ευδαίμων. Έχει όλα όσα επιθυμεί στην πόλη του, το γνωρίζει, και γι’ αυτό δεν θα αφήσει ποτέ την αγαπημένη του Αθήνα. Μόνο όταν η πόλη του τον διατάξει να αυτοκτονήσει (μία επιλογή που θα δώσει ο Νέρωνας στον Σενέκα ο οποίος θα την ακολουθήσει) τότε ο Σωκράτης θα την εγκαταλείψει για πάντα.
Η φιλοσοφία τίθεται σε κίνδυνο. Η Αθήνα, το κλεινόν άστυ, διατάζει τον θάνατο του πρώτου φιλοσόφου της. Και οι φιλόσοφοι τρέπονται σε φυγή. Ο στενός σωκρατικός κύκλος βρίσκει καταφύγιο στη σχολή του Ευκλείδη στα Μέγαρα. Από κει και πέρα, οι δρόμοι τους χωρίζουν. Τουλάχιστον φιλοσοφικά. Οι μαθητές του Σωκράτη θα ιδρύσουν τις πρώτες φιλοσοφικές σχολές που (σε αντίθεση με τους Σοφιστές) αναζητούν την αλήθεια.
Τι δίδασκε λοιπόν ο Σωκράτης στους μαθητές του, αφού δεν γνώριζε τίποτε; Όπως αποδεικνύεται από την ιστορία της φιλοσοφίας, οι ιδρυτές πολλών από τις φιλοσοφικές σχολές που δημιουργήθηκαν στη συνέχεια σεμνύνονται για τη σωκρατική «καταγωγή» τους. Αν και χάραξαν διαφορετικούς φιλοσοφικούς δρόμους, η Ακαδημία, οι Κυνικοί, οι Στωικοί ακολούθησαν το σωκρατικό πρότυπο, αναζητώντας την αλήθεια.
Ο φιλόσοφος δεν γνωρίζει τίποτε. Η αναζήτηση της αλήθειας είναι η μεγαλύτερη ευδαιμονία.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
