«Αυτό σημαίνει τελειότητα ήθους: να ζεις την κάθε μέρα σαν να είναι η τελευταία, δίχως να το παρακάνεις, ούτε να αδρανείς ούτε να υποκρίνεσαι» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.69
Φιλοσοφία για τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο σημαίνει καθημερινή άσκηση. Τα ίδια ερωτήματα, αν και έχουν απαντηθεί, επιστρέφουν για να ερευνηθούν εκ νέου. Οι αφορισμοί, οι προσταγές στον εαυτό του, τα νοητικά ταξίδια σε παρελθοντικούς χρόνους, του υπενθυμίζουν το έργο του ανθρώπου. Μπορεί να εξουσιάζει ανθρώπους αλλά περισσότερο από όλους κυβερνάει τον δικό του δαίμονα, τον εαυτό του. Η εσωτερική ελευθερία που απορρέει από τον αυτοέλεγχο τον έχει προετοιμάσει για τη ζωή -και κυρίως για τον θάνατο. Η φιλοσοφία που τον ανέθρεψε τον δίδαξε να περιφρονεί τον θάνατο.
Όχι λόγω άγνοιας. Το αντίθετο∙ λόγω της βεβαιότητάς του. Ο θάνατος μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε -εξάλλου ο Ρωμαίος αυτοκράτορας όταν γράφει στο ημερολόγιό του βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του πολέμου. Αλλά το να πεθάνεις δεν είναι δεινό.
«Σε κάθε περίσταση, για ό,τι κάνεις, στάσου και ρώτα τον εαυτό σου αν ο θάνατος είναι κάτι το φοβερό επειδή σε στερεί από αυτό» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 10.29
Ήδη στον πλατωνικό «Φαίδωνα» (67e), ο Σωκράτης υπερασπίζεται την άποψη ότι η φιλοσοφία είναι «μελέτη θανάτου», καθώς «όσοι ορθά φιλοσοφούν μελετούν τον θάνατό τους και ο θάνατος δεν τους φοβίζει όσο τους άλλους ανθρώπους». Από τότε όσοι διάγουν έναν φιλοσοφικό βίο, όχι μόνο δεν φοβούνται τον θάνατο, αλλά τον μελετούν. Ο Στωικισμός, η κύρια φιλοσοφία που ασπάζεται ο Μάρκος Αυρήλιος, έχει κατατάξει τον θάνατο στα «αδιάφορα» -όπως και τη ζωή. Αλλά και η «αντίπαλη» φιλοσοφία επαληθεύει τη μηδαμινή αξία του θανάτου. «Ο θάνατος είναι ένα τίποτε» διακηρύσσει ο Επίκουρος και ο Στωικός αυτοκράτορας αντλεί δύναμη από την απαξιωτική συμπεριφορά ενός υπέρμαχου της ηδονής:
«Για την περιφρόνηση του θανάτου είναι εγερτήριο η σκέψη ότι ακόμα κι αυτοί που θεώρησαν την ηδονή αγαθό και τον πόνο κακό τον περιφρόνησαν» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 12.34
Για να περιφρονήσεις τον θάνατο πρέπει να τον μελετήσεις, να στοχαστείς, όχι να αποδιώξεις τη σκέψη. Ο Μάρκος Αυρήλιος συνομιλεί συχνά με τον εαυτό του για το ζήτημα του θανάτου, υπερθεματίζοντας το αναπόδραστο που τον συνοδεύει, ως κάτι που πρέπει να το αποδεχτούμε, να το καλωσορίσουμε, όταν επιβληθεί από τη Φύση (τον θεό, τον Λόγο). Η μνήμη θανάτου μετατρέπεται σε βίωμα. Σαν αναγεννημένος ζήσε σε αρμονία με τη Φύση.
«Σαν να έχεις ήδη πεθάνει και να έχεις ζήσει μέχρι αυτή τη στιγμή, ζήσε το υπόλοιπο της ζωής σου σε συμφωνία με τη Φύση» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.56
Ο Μάρκος Αυρήλιος αποδομεί τον θάνατο -και τον φόβο που τον συνοδεύει- διαλύοντας τα συστατικά του. Ποια διαφορά θα υπάρξει όταν πεθάνουμε; Τι φοβόμαστε ότι θα χάσουμε; Η ζωή μας δεν είναι τίποτε άλλο από ένα παρόν. Αυτό ζούμε:
«Ακόμη κι αν σκοπεύεις να ζήσεις τρεις χιλιάδες χρόνια ή τριάντα χιλιάδες, να θυμάσαι ότι κανείς δεν χάνει άλλη ζωή από αυτήν που ζει, ούτε ζει άλλη ζωή από αυτήν που χάνει. […] Επειδή ούτε το παρελθόν αλλά ούτε και το μέλλον θα μπορούσε κανείς να χάσει. Όποιος δεν έχει τίποτε, πώς χάνει αυτό που δεν έχει; Πάντα να θυμάσαι λοιπόν αυτά τα δύο: Πρώτον, ότι όλα προέρχονται από τα αιώνια όντα, είναι ίδιου είδους και επιστρέφουν το ένα στο άλλο. Και δεν κάνει καμία διαφορά το να βλέπεις τα ίδια πράγματα για εκατό, διακόσια ή για άπειρα χρόνια. Δεύτερον, εκείνος που ζει πολλά χρόνια και εκείνος που πεθαίνει νωρίς χάνουν το ίδιο. Πρόκειται να στερηθούν μόνο το παρόν, αν όντως βέβαια τους ανήκει αυτό. Αυτό που δεν έχει κανείς δεν μπορεί να το χάσει» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 2.14
Ζούμε μόνο το παρόν, τη στιγμή. Ο ορθός λόγος, στην περίπτωση του Μάρκου Αυρήλιου το «ηγεμονικόν», επιβάλλει την οικείωση με τη μεταβολή της ύπαρξης. Έχεις ζήσει. Τι άλλο μπορεί να ζητήσει κανείς; H τελευταία υπενθύμιση στον εαυτό του (12.36) είναι και πάλι άσκηση θανάτου:
«Άνθρωπε, ήσουν πολίτης αυτής της μεγάλης πολιτείας∙ τι σημασία έχει για σένα αν ήταν για πέντε χρόνια ή για πενήντα; […] Αποχώρησε λοιπόν ήρεμος».
- Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
