«Ω, τρέφω έναν ζωολογικό κήπο, τρέφω ένα θηριοτροφείο, μέσα στα πλευρά μου, κάτω από το οστεώδες κεφάλι μου, κάτω από τις κόκκινες βαλβίδες της καρδιάς μου [..] Γιατί εγώ είμαι ο φύλακας του ζωολογικού μου κήπου: Λέω ναι και όχι: Τραγουδάω και σκοτώνω και δουλεύω: Είμαι φίλος του κόσμου: Ήρθα από την άγρια φύση» «Wilderness», Carl Sandburg
Η διαφορά μεταξύ ανθρώπου και ζώων είναι ένα από τα προσφιλή θέματα της πλατωνικής φιλοσοφίας. Άνθρωπος σημαίνει λογική, τιθάσευση του ενστίκτου, αποφυγή της ηδονής και επιλογή της ηθικής ζωής. Ναι. Ο άνθρωπος έχει τεράστιες διαφορές από τα ζώα, οι οποίες γίνονται εμφανείς ως επιτεύγματα της φιλοσοφίας, της τέχνης, της ποίησης. Στον πλατωνικό «Κρατύλο», ο Σωκράτης εξηγεί την προνομιακή θέση του ανθρώπου που εξετάζει τη ζωή του, καθώς ήδη το όνομά του υπαγορεύει τη σημασία του:
«Αυτό σημαίνει το όνομα ‘άνθρωπος’: Τα άλλα ζώα (θηρία) δεν εξετάζουν ούτε σκέφτονται ούτε ερευνούν (ἀναθρεῖ) αυτά τα οποία βλέπουν, ενώ ο άνθρωπος και βλέπει- γιατί αυτό σημαίνει το έχει δει (ὄπωπε)- και ερευνά και στοχάζεται αυτά τα οποία έχει δει. Ως εκ τούτου, μόνο ο άνθρωπος από όλα τα ζώα ονομάστηκε ορθά ‘άνθρωπος’ γιατί ερευνά αυτά που έχει δει (ἀναθρῶν ἅ ὄπωπε)»
Πλάτων, Κρατύλος 399c1-7
Η αντίθεση μεταξύ «ήμερου» και «άγριου» ζώου διατρέχει πολλά πλατωνικά έργα, μεταξύ των οποίων την εμβληματική «Πολιτεία». Εκεί, ο συγγραφέας -για να υποστηρίξει αυτή τη φορά την επιλογή του δίκαιου τρόπου ζωής έναντι του άδικου- δεν θα εκθέσει απλώς τη θεωρία του για τα μέρη της ψυχής, αλλά, κατά την προσφιλή του μέθοδο, βάζει τον πρωταγωνιστή του διαλόγου, Σωκράτη, να ζητά από τον συνομιλητή του να «πλάσουν μια εικόνα της ψυχής με τον λόγο» με την οποία θα αναπαραστήσουν την πάλη των μερών της ψυχής. Η εικόνα, απόκοσμη και αλλόκοτη, θα γίνει με τη βοήθεια της μυθοπλασίας∙ η Χίμαιρα, η Σκύλλα και ο Κέρβερος ενώνονται, ώστε να αποτελέσουν ένα πολυκέφαλο ον, που θα καταλήξει στον άνθρωπο:
⦁ «Πλάσε λοιπόν μια ιδέα ενός θηρίου ποικιλόμορφου και πολυκέφαλου, γύρω από το οποίο υπάρχουν κεφάλια ήμερων και άγριων ζώων, που μπορεί να τα δημιουργήσει και να τα μεταβάλλει από μόνο του.
⦁ Αυτό είναι έργο δεινού πλάστη, είπε. Αλλά αφού πλάθεται πιο εύκολα με τα λόγια από ό,τι με το κερί, ας το πλάσουμε.
⦁ Πλάσε τώρα μια εικόνα λιονταριού και μια ανθρώπου. Αλλά η πρώτη να είναι πολύ μεγάλη και η δεύτερη να έπεται σε μέγεθος.
⦁ Αυτά είναι πολύ εύκολα, είπε, και τα έχω πλάσει.
⦁ Συνένωσε τώρα τα τρία όντα σε ένα, σαν να έχουν γεννηθεί μαζί.
⦁ Τα έχω ενώσει.
⦁ Να φτιάξεις γύρω και έξω από αυτά μια εικόνα, αυτή ενός ανθρώπου, ο οποίος να μην μπορεί να δει τι έχει μέσα του αλλά μόνο το εξωτερικό περίβλημα, που φαίνεται σαν ένα ζώο, τον άνθρωπο.
⦁ Το έπλασα κι αυτό, είπε»
Πλάτωνας, Πολιτεία 588c7 -588e2
Το τέρας άνθρωπος έχει δημιουργηθεί. Είναι η απάντηση του Σωκράτη στον Γλαύκωνα και στο δίλημμα που είχε θέσει με τον μύθο του δαχτυλιδιού του Γύγη. Αν υπήρχε ένα δαχτυλίδι που σε έκανε αόρατο, τότε ο δίκαιος και ο άδικος άνθρωπος θα έπρατταν εξίσου άδικα, λόγω της ατιμωρησίας.
Ο άδικος άνθρωπος τρέφει το θηρίο μέσα του, το «επιθυμητικόν» μέρος της ψυχής που σχετίζεται με τις υλικές επιθυμίες. Όσο τις εκπληρώνει τόσο πολλαπλασιάζονται, αλλά αυτό δεν συμβαίνει χωρίς τη θέλησή του: «Τα κεφάλια του θηρίου μεταβάλλονται» και ένας από τους τρόπους τιθάσευσης του άδικου είναι η τιμωρία, «που εξημερώνει τα ζωώδη ένστικτα και βγάζει στην επιφάνεια τον ήμερο εαυτό».
Είναι φανερό ότι ο Πλάτωνας δεν θέλει να σκοτώσει το τέρας που υπάρχει μέσα μας. Ούτε το λιοντάρι (το θυμοειδές μέρος της ψυχής). Η ικανοποίηση των επιθυμιών μας πρέπει να συμβαδίζει με τις αρετές: τη σοφία, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη. Ούτε η ηδονή ούτε η επιδίωξη των τιμών απαγορεύονται όταν βελτιώνουν το άτομο (ἀμείνω αὑτὸν ποιήσειν) και συμβαδίζουν με τη σύνεση.
Ο εσωτερικός «μικρός» άνθρωπος είναι ο μόνος που μπορεί να δαμάσει το θηρίο και το λιοντάρι και να αποκτήσει αρμονία στην ψυχή του. Πώς; Με την επιμέλεια του εαυτού.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
