Η φιλοσοφία μετά τον Σωκράτη αρχίζει να καθοδηγεί τον άνθρωπο προς την ευτυχία. Οι ομογάλακτοι μαθητές του ιδρύουν σχολές με σκοπό τον καλύτερο τρόπο ζωής και την κατάκτηση της ευτυχίας. Η πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας αποκτά ολοένα και περισσότερους οπαδούς και οι ακόλουθοι πληθαίνουν. Ο φιλόσοφος δεν αρκεί να διδάσκει πλέον, ο βίος του πρέπει να εναρμονίζεται με την ηθική του διδασκαλία. Ο Επίκτητος πληροί τις προδιαγραφές: Ακολουθεί τη Στωική φιλοσοφία και ιδρύει τη σχολή του στη Νικόπολη της Ηπείρου, βοηθώντας με τη σειρά του στη διάδοση του Στωικισμού. Τη στροφή της φιλοσοφίας αποτυπώνει ο Ωριγένης (2ος-3ος αι. π.Χ.) στο Κατά Κέλσου, συγκρίνοντας τον Πλάτωνα με τον Επίκτητο: «Και αν πρέπει να τολμήσω να το πω, λίγους ωφέλησε, αν ωφέλησε, ο πανέμορφος και επιτηδευμένος λόγος του Πλάτωνα, και εκείνων που μιλούν με παρόμοιο τρόπο. Περισσότεροι όμως ωφελήθηκαν από εκείνους που δίδαξαν και έγραψαν με ασήμαντο τρόπο αλλά αληθινά και με νόημα για τους πολλούς. Μπορούμε, πράγματι, να δούμε τον Πλάτωνα στα χέρια μόνο αυτών που φαίνεται να είναι εγγράμματοι, ενώ τον Επίκτητο τον θαυμάζουν όλοι, αυτοί που έχουν μια κλίση για να ωφεληθούν και αισθάνονται τη βελτίωση από τον λόγο του». Ωριγένης, Κατά Κέλσου 6.2.9-18
Ο φιλόσοφος για να γίνει κατανοητός από το πλήθος οφείλει να απευθύνεται σε απλή γλώσσα. Την προφορικότητα και αμεσότητα της γλώσσας του Επίκτητου (εφόσον ο ίδιος δεν συνέγραψε τίποτε) μεταφέρει ο μαθητής του Φλάβιος Αρριανός, ακολουθώντας το παράδειγμα του Πλάτωνα με τον Σωκράτη, διασώζοντας με αυτό τον τρόπο τις δημοφιλέστατες διδαχές του, στις Διατριβές. Η Στωική φιλοσοφία είναι ευέλικτη. Χρύσιππος και Σενέκας έχουν ήδη προσθέσει τις δικές τους Στωικές θεωρίες για να ενισχύσουν τη φιλοσοφία τους. Ο Επίκτητος συνεισφέρει το δικό του μερίδιο. Σε απλή καθημερινή γλώσσα υποδεικνύει τα σημεία της φιλοσοφικής άσκησης. Ο ίδιος αποτελεί το πρότυπο του Στωικού σοφού, με αποτέλεσμα να γνωρίζει με ακρίβεια τα στάδια (τόποι) που οδηγούν στην αρετή: «Υπάρχουν τρεις τόποι όπου πρέπει να ασκηθεί αυτός που θέλει να γίνει καλός και αγαθός. Αυτός που αφορά τις επιθυμίες και τις αποστροφές (τὰς ὀρέξεις καὶ τὰς ἐκκλίσεις), για να μην αποτυγχάνει σε αυτό που επιθυμεί ούτε να πέφτει μέσα σ’ αυτό που προσπαθεί να αποφύγει. Αυτός που αφορά τις παρορμήσεις και τις αφορμές (τὰς ὁρμὰς καὶ ἀφορμὰς) και γενικά το καθήκον, ώστε να ενεργεί με τάξη, λογική και όχι με αμέλεια. Ο τρίτος αφορά τη μη εξαπάτηση και την αποφυγή τυχαιότητας (ἀνεξαπατησίαν καὶ ἀνεικαιότητα) και γενικά τις συγκαταθέσεις». Επίκτητος, Διατριβαί 3.2.1-2
Ο Επίκτητος ξετυλίγει τη σκέψη του. Ο πρώτος «τόπος» είναι ο κυριότερος: Οι επιθυμίες και οι αποστροφές πηγάζουν από τα πάθη και επιφέρουν «ταραχή, σύγχυση, ατυχίες, δυστυχίες, πένθη, θρήνους, ζήλιες, κάνουν τους ανθρώπους φθονερούς και ζηλότυπους, και δεν μπορούμε να ακούσουμε τη λογική» (3.2.3). Η επιθυμία είναι τόσο δυνατή, ώστε να στερεί την ελευθερία. Ο Επίκτητος αφαιρεί τις επιθυμίες από τον άνθρωπο για να του προσφέρει την ελευθερία του, την ίδια ελευθερία που θα οδηγήσει στην ευτυχία, στην αρετή. «Η ελευθερία δεν εξασφαλίζεται με την εκπλήρωση εκείνων που επιθυμούμε, αλλά με την εξαφάνιση της επιθυμίας» (4.1.175-6). Πρέπει, επομένως, να μένουμε απαθείς; Ο δεύτερος «τόπος» συμπληρώνει τον πρώτο. Το καθήκον επιβάλλει ανάλογες συμπεριφορές: «Ο δεύτερος αφορά το καθήκον. Γιατί δεν πρέπει να μένω απαθής σαν άγαλμα, αλλά να διατηρώ τις φυσικές και τις αποκτηθείσες σχέσεις, ως ευσεβής άνθρωπος, γιος, αδελφός, πατέρας, πολίτης». (3.2.4)
Ο τρίτος τόπος έρχεται ως συνέχεια των προηγουμένων και αφορά τη «συγκατάθεση», δηλαδή την ικανότητα να κρίνουμε τις εντυπώσεις. Οι κρίσεις μας πρέπει να εξετάζονται, όπως και η ζωή μας. Οι «τόποι» δεν οδηγούν μόνο στην αρετή αλλά και στην ευτυχία.
Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com
