«Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ᾿ έναν μικρόψυχο καιρό;» ρωτά ο ποιητής. Τον Πλάτωνα τι τον χρειαζόμαστε, θα ‘λεγε άλλος, εικοστό πρώτο αιώνα, άλλος κόσμος άλλα προβλήματα σήμερα, εδώ βούλιαξαν και βουλιάζουν θεωρίες και ιδεολογίες. Κι όμως ένα φως μέσα στο σκοτάδι μας ανάβει ο Πλάτων με την «Πολιτεία» του, ένας φιλόσοφος, μια ρέουσα πηγή, από το έργο του οποίου εμπνεύστηκαν μεταγενέστεροι, για να αναπτύξουν τις δικές τους θεωρίες.
Η ταυτότητα του έργου, για το οποίο γίνεται λόγος: τόμοι τέσσερις, εκδόσεις Ζήτρος, (Τα Νέα). Ο Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος γράφει τα εισαγωγικά στον Πλάτωνα και στην «Πολιτεία», ευρεία περίληψη του έργου, παραθέτει το πρωτότυπο κείμενο και μετάφραση, σχόλια στο τέλος κάθε βιβλίου, ανάλυση και θέματα ,- ερωτήματα για διδακτική επεξεργασία, που βοηθούν τον δάσκαλο και τον μαθητή ή τον αναγνώστη να εμβαθύνει στα νοήματα και να συλλάβει την ομορφιά του κειμένου.
Τίτλος του έργου, Πλάτωνος Πολιτεία [ή Περί δικαίου, πολιτικός] «Πολιτεία», αφού πρόκειται για τη γένεση και τον σχεδιασμό του ιδανικού πολιτεύματος, της άριστης πολιτείας μέσα στην οποία ο πολίτης θα πραγματώσει με την παιδεία την αληθινή ουσία του, και «περί δικαίου», αφού αυτή η πολιτεία εδράζεται στη δικαιοσύνη που έχει ως αποτέλεσμα την αρμονική συνύπαρξη των πολιτών. Η ιδανική αυτή πολιτεία διευθύνεται από τους άριστους και ως αρχή της έχει την κοινοκτημοσύνη, «κοινά τα των φίλων» και την ισότητα των φύλων. Σ’ αυτήν υπάρχουν τρεις τάξεις, η τάξη των φιλοσόφων αρχόντων, η τάξη των φυλάκων και τρίτη η τάξη των δημιουργών. Η καθεμιά ασχολείται με τα δικά της και δεν επεμβαίνει στα των άλλων (οικειοπραγία). Όπως στη δίκαιη πολιτεία κυβερνούν οι άριστοι, έτσι και στην ψυχή του ανθρώπου κυβερνά το λογιστικό, ενώ ακολουθούν το θυμοειδές και το επιθυμητικό, για να επιτυγχάνεται στην ψυχή αρμονία με τη συνεργασία αυτών των τριών δυνάμεων, όπως στην πολιτεία. Σε αντίθετη περίπτωση η αδικία και στην ψυχή και στην πολιτεία οδηγεί στη σύγκρουση.
Ο Πλάτων, συγγραφέας παραστατικότατος, ολοζώντανος, με τους διαλόγους και τους δικούς του μύθους (μακριά από τους ψευδείς της εποχής, που υποτιμούν το θείον, την αιτία κάθε καλού), με τη διεισδυτικότητά του. Διαβάζει κανείς το έργο και ξαναζεί από την αρχή τον Πειραιά με τις γιορτές και τους ανθρώπους του. Οι συνομιλητές αρχίζουν με μια καθημερινή συζήτηση, για να ανέρχονται διαλεκτικά και σταδιακά μέσα από δύσβατες ατραπούς στη σύλληψη πανανθρώπινων αληθειών. Θαυμασμός, διδασκαλία τρόπων σκέψεως και απόλαυση.
– Χρόνος συγγραφής: Εικάζεται ότι η Πολιτεία έχει γραφεί από τον Πλάτωνα στη δεκαετία 380 με 370 π.Χ. και κατά προσέγγιση το 375.
– Μορφή του έργου: διάλογος, ζωντανός τότε στην Αθήνα, στα δικαστήρια, στις παλαίστρες, στα θέατρα και πάνω απ’ όλα στην Εκκλησία του Δήμου.
Τα πρόσωπα του διαλόγου, Σωκράτης, Γλαύκων, Πολέμαρχος, Θρασύμαχος, Αδείμαντος, Κέφαλος, Κλειτοφών. Ο Σωκράτης με την ειρωνεία του παρουσιάζεται να μην γνωρίζει, ενώ ο συνομιλητής του πως τα ξέρει όλα.
Η «Πολιτεία» αποτελείται από δέκα βιβλία. Για το περιεχόμενο γράφει ο Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος στα εισαγωγικά του: «Θεματικός πυρήνας του έργου είναι το θέμα της δικαιοσύνης, (ο ορισμός της, η ουσία της, τα επακόλουθα της εφαρμογής της στην ατομική και στη συλλογική ζωή)… Η δομή της Πολιτείας εξυπηρετείται από τον χωρισμό της σε δέκα βιβλία. Το πρώτο βιβλίο είναι κατά βάση εισαγωγικό και το δέκατο είναι καταληκτικό ή επιλογικό. Ο “κορμός” του έργου, που καλύπτει τα οκτώ ενδιάμεσα βιβλία (από το δεύτερο ως και το ένατο) μπορεί να χωριστεί σε τρεις μεγάλες ενότητες. Η πρώτη καλύπτει τα βιβλία δεύτερο, τρίτο, τέταρτο και τμήμα του πέμπτου βιβλίου. Σ’ αυτή συζητούνται κάποιες γενικές αρχές της κοινωνικής οργάνωσης, η διάρθρωση των κοινωνικών κατηγοριών στο διαμορφούμενο νοερά πολίτευμα και η εκπαίδευση των πολιτών της, ώστε να διερευνάται πάντοτε το “δίκαιον”, η δικαιοσύνη. Η δεύτερη ενότητα καλύπτει το υπόλοιπο του πέμπτου βιβλίου και τα βιβλία έκτο και έβδομο. Σ’ αυτήν παρουσιάζονται σημαντικές όψεις της οντολογίας και της γνωσιολογίας του Πλάτωνα με αφόρμηση την εικόνα και την παιδεία του φιλοσόφου- κυβερνήτη και κορύφωση την “ιδέα του αγαθού”. Η τρίτη ενότητα, τέλος, καλύπτει τα βιβλία όγδοο και ένατο. Σ’ αυτήν εξετάζεται η “πολιτική παθολογία” των πολιτευμάτων και προβάλλεται η αντιδικία της φιλοσοφίας με την ποίηση. Το κέντρο του όλου έργου δεσπόζεται από οντολογική – μεταφυσική θεώρηση με προβολή της “ιδέας του αγαθού” από την οποία εκκινούν τρεις εξαίρετες αλληγορικές εικόνες (του ήλιου, της γραμμής και του σπηλαίου) με την εικόνα μιας “δίκαιης” πόλης. Στα δυο άκρα της “Πολιτείας” το αρχικό και το τελικό, αγγίζονται τα όρια του μεταφυσικού χώρου: στην αρχή με τα λόγια του Κέφαλου για τους μύθους “περί των εν Αιδου” και στο τέλος με τον μύθο του Ηρός για τη μεταθανάτια μοίρα της ψυχής.»
Ευθύς εξαρχής διαφαίνεται πως κεντρικό θέμα είναι η δικαιοσύνη, που είναι άσχετη με την ηλικία, τον πλούτο, τη δύναμη, το φαίνεσθαι. Μεγάλο θέμα που μας απασχολεί και σήμερα στις σχέσεις των ανθρώπων ή των κρατών είναι μήπως δίκαιο είναι «το συμφέρον του ισχυροτέρου», ερώτημα που τέθηκε στην αρχή του διαλόγου και απασχόλησε, απασχολεί και σήμερα και θα απασχολεί τον πολίτη που βιώνει την αδικία.
Στο έργο εξετάζεται και η θετική όψη της δίκαιης πολιτείας και η αρνητική όψη, της αδικίας και των τυραννιών. Στη δίκαιη πολιτεία απαραίτητη προϋπόθεση είναι να κυβερνούν οι φιλόσοφοι, οι ατενίζοντες το καθαυτό πραγματικό ή να φιλοσοφούν οι κυβερνήτες. Κι εδώ φαίνεται ο σημαντικός ρόλος της Παιδείας, ανάλογης με την τάξη του καθενός.
Μπορεί να πει κανείς πως η «Πολιτεία» του Πλάτωνος είναι μια ουτοπία, ου τόπος, ανεφάρμοστη. Στην ηθική ζωή πάντα το ηθικό είναι υψηλό κι όσο κι αν προσπαθούμε, ποτέ δεν το πραγματοποιούμε. Άλλο το γίγνεσθαι, η ροή των πραγμάτων και η συνεχής αλλαγή, άλλο το είναι, η αιώνια ιδέα των πραγμάτων. Η «Πολιτεία» μπορεί να θεωρηθεί το ύψιστο στο οποίο οι ανθρώπινες κοινωνίες μπορεί να τείνουν. Δεν θα κατορθώσουν να την πραγματοποιήσουν, είναι όμως ένα αστέρι στο λογικό στερέωμα, ένας πόλος έλξης προς το ιδανικό. Ν’ ανεβούμε λίγο ψηλότερα, στην αρμονία της ψυχής και του κόσμου μας. Για τη σημασία του έργου και την αιωνιότητά του έμμεσα μίλησε ο Σεφέρης στο ποίημά του «Επί ασπαλάθων», γραμμένο την εποχή της δικτατορίας στην Ελλάδα. Διαβάζει κανείς το έργο του Πλάτωνος, μένει μέσα του η ανάμνησή του, κι όταν έρθει η ώρα, τα μηνύματά του λειτουργούν στη σύγχρονη ζωή και Ιστορία.
Ο Σεφέρης θυμάται την «Πολιτεία» και τον Αρδιαίο, τον τύραννο που τιμωρείται στον Άδη, αφήνοντας το μήνυμα πως οι τύραννοι, οι δικτάτορες, πάντα τιμωρούνται.
Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια·
τ’ όνομα του κίτρινου θάμνου δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς. […]
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος, ο πανάθλιος Τύραννος.
Γ. Σεφέρη, «Επί ασπαλάθων»
Πάντα είναι η ώρα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Τώρα είναι η ώρα.
* Φιλόλογος
Γνωριμία με το πλατωνικό έργο
Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης ενός έτους από τη συνεργασία του Φιλελεύθερου με το Βήμα των Αθηνών, και σε μια εποχή κατά την οποία γίνεται πολύς λόγος για τους αρίστους και τη ζητούμενη άριστη Πολιτεία, την ηθική και τη δικαιοσύνη, ο «Φ» εμπλουτίζει τις προσφορές του με το τετράτομο έργο Πλάτωνος Πολιτεία – εκδόσεις Ζήτρος (Τα Νέα). Στους τέσσερις τόμους που θα δοθούν το αρχαίο κείμενο δίνεται αντικριστά με τη μετάφρασή του σε ζωντανά Νέα Ελληνικά και συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγικά σημειώματα, φιλολογικά σχόλια, ερμηνευτικές αναλύσεις, θέματα-οδηγούς για τη διδασκαλία των κειμένων, χρήσιμα επίμετρα, πίνακες λέξεων και βιβλιογραφία. Είναι μια προσφορά του έργου του Πλάτωνα σε έγκυρες φιλολογικές εκδόσεις χρηστικές και για τον αναγνώστη που τώρα επιχειρεί τη γνωριμία με το πλατωνικό έργο αλλά και για εκείνον που θέλει να εμβαθύνει σε αυτό. Η δωρεά του «Φ» στο αναγνωστικό του κοινό θα ισχύσει για 4 βδομάδες. Θα αρχίσει την προσεχή Κυριακή 6 Νοεμβρίου και θα συνεχιστεί για τις επόμενες τρεις Κυριακές.
