Στην ορθόδοξη Πατερική Θεολογία, νήψη θεωρείται η πνευματική εκείνη κατάσταση, κατά την οποία ο άνθρωπος βρίσκεται σε επαγρύπνηση δια των αισθήσεων, δηλαδή προσέχει τι βλέπει, τι ακούει και πώς μιλά. Στην αντίθετη περίπτωση, η απουσία της νήψης, σηματοδοτεί την πνευματική ολίσθηση του ανθρώπου.

Η Αγία Συγκλητική στις περίφημες διδαχές της σημειώνει: «Αν ένα σπίτι έχει τα παράθυρα και τις πόρτες του ανοιχτά και έξω υπάρχει καπνός και βρωμιά, αυτή η καπνιά και αυτή η βρωμιά θα γεμίσουν το σπίτι. Αντίθετα, αν οι πόρτες και τα παράθυρα είναι κλειστά, τότε το σπίτι θα μείνει ανέπαφο». Έτσι λοιπόν, κατά την Αγία Συγκλητική, ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να έχει στη ζωή του τη νήψη, δηλαδή όπως αναφέρθηκε, την πνευματική επαγρύπνηση, με δυο λόγια, να μην σκορπίζεται ο νους του εδώ και εκεί.

Ο Μέγας Βασίλειος πάλι, από τη δική του πλευρά, θα τονίσει: «Νους που δεν περισπάται εδώ και εκεί και μήτε δια των αισθήσεων, της οράσεως, της ακοής κ.λ.π, στρέφεται προς τον έξω κόσμον μαζεύται προς τον εαυτόν του και δι΄ αυτού ανάγεται προς τον Θεόν».

Επομένως, λοιπόν, κατά τους Θεοφόρους Πατέρες, νήψη σε τελευταία ανάλυση είναι κατάσταση νηφαλιότητας του νου, η οποία απαλλάσσει τον άνθρωπο από κάθε πονηρή και γήινη σκέψη και τον ενώνει με τον θεό.

Ο Άγιος Ησύχιος ο πρεσβύτερος, μεγάλος φιλοκαλικός Πατέρας της Ανατολής, αναλύοντας την έννοια της νήψης, θα επισημάνει: «Νήψις εστιν η οδός πάσης αρετής και εντολής Θεού. Αυτό κατά τη θεολογία του Ιερού Πατρός επιτυγχάνεται με την αδιάλειπτη νοερά προσεύχη. Γι’ αυτό παρακάτω σχολιάζει: «Νηψις εστιν η καρδιακή αδιάλειπτος ησυχία από παντός λογισμού, η τον Ιησού Χριστό, Υιό του Θεού και Θεόν αενάως και αδιαλείπτως επικαλουμένη». Δηλαδή, νήψη είναι η ησυχία του νου και η απόσπασή του από κάθε γήινο και εφάμαρτο λογισμό. Επιτυγχάνεται δε με την αδιάλειπτη επίκληση του ονόματος του Ιησού, δηλαδή με τη μονολόγιστη ευχή «Κύριε, Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλό».

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, αφορμώμενος από το βιβλίο της Γενέσεως και από το γεγονός ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο σε έξι μέρες, σχετίζοντας αυτό το γεγονός με τη νήψη, αναφέρει: «Σε έξι μέρες έκανε ο Θεός τον αισθητό κόσμο και την έβδομη μέρα θεοπρεπώς επανήλθε στο οικείο ύψος, το οποίο ποτέ δεν αποχωρίστηκε, διδάσκοντας ότι και εμείς πρέπει να ζητούμε τη θεία κατάπαυση, που δεν είναι άλλη από τη θεωρία του νου, του απαλλαγμένου από τα πάθη. Αν λοιπόν στρέψεις τον νου προς τον εαυτό του και δεν του επιτρέπεις να διαχέεται απρόσεκτα εδώ και εκεί, ζώντας μέσα στη χάρη της αδιάλειπτης νοεράς προσευχής, τότε, εισήλθες στη θεία κατάπαυση της εβδόμης ημέρας. Σε αυτή την κατάσταση της πνευματικής νηφαλιότητας, μπορείς να δεις καθαρά τον εαυτό σου και να έχεις θεοπτία, δηλαδή γνώση και εμπειρία του Θεού στη ζωή σου». Ακριβώς για αυτό τον λόγο, ο Ιερός Πατήρ επιγραμματικά τονίζει ότι η νήψη είναι η στροφή του νου προς τον εαυτό του: «νήψις εστιν η προς εαυτόν στροφή».

Κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, η Κυρία Θεοτόκος υπήρξε πρότυπο νήψης και άσκησης. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «η Παρθένος την ιεράν ησυχίαν βρίσκει χειραγωγόν. Δηλαδή, η Παναγία μας είχε την κατά Θεόν ησυχίαν, μέσα στον ναό του Σολομώντα, ησυχίαν την του νου και κόσμου στάσιν». Με άλλα λόγια, είχε ησυχία που της έδινε την ευχέρεια  να μην αφήνει τον νου Της να διαχέεται στα πράγματα του κόσμου τούτου. Ακριβώς επειδή είχε τη νήψη και τη κατά Θεόν ησυχία, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, έγινε μύστης του ουράνιου πνευματικού κόσμου.

Εξάλλου, κατά τον Άγιο Μάξιμο τον ομολογητή, η νήψη βοηθά τον άνθρωπο να αποκτήσει καθαρά καρδία, η οποία κατά τη θεολογία του Ιερού Πατρός χαρακτηρίζεται από την άκρα απλότητα, γεγονός που κάνει τον ίδιο τον Θεό να της χαρίζει το θέλημά Του.

Τέλος, κατά τον Άγιο Ισαάκ τον Σύρο, ο άνθρωπος της νήψης έχει καθαρό νου και τον καιρό της προσευχής «διαυγάζει σε αυτόν το φως της Παναγίας Τριάδος». Στη βυζαντινή κοινωνία, που ήταν μια χριστοκεντρική κοινωνία, η νήψη δεν ήταν μόνο όργανο των μοναχών, αλλά και των κοσμικών. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο πατέρας του Άγιου Γρηγορίου του Παλαμά, αν και μυστικός σύμβουλος του Αυτοκράτορα Ανδρονίκου, είχε την κατά νου νήψη. Έτσι, λοιπόν, και εμείς μέσα στον κόσμο οφείλουμε να προσέχουμε το τι βλέπουμε και τι ακούμε. Διαφορετικά, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, «ο θάνατος εισέρχεται δια των θυρίδων». Δηλαδή, ο θάνατος εισέρχεται δια των αισθήσεων και σαν αποτέλεσμα τούτου, ο θάνατος για τον οποίο μιλά ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, που είναι ο πνευματικός θάνατος, χωρίζει τον άνθρωποι από τον Θεό.

*Διευθυντής Γραφείου Ορθοδόξου Ομολογίας, Ιερά Μητρόπολη Λεμεσού