Παιδιά γεννιούνται και μεγαλώνουν στα στείρα και κλειστά περιβάλλοντα των προσφυγικών καταυλισμών, στην απουσία πολιτιστικών υποδομών και πολιτιστικής ταυτότητας, λέει η Κύπρια αρχιτέκτονας Μελίνα Φιλίππου, διευθύντρια προγράμματος στο Future Heritage Lab του ΜΙΤ και από τους δημιουργούς του πρότζεκτ «Displaced Empire», το οποίο παρουσιάζεται στο τμήμα της κεντρικής έκθεσης στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας.

​

​-Από πού είναι εμπνευσμένη η εγκατάστασή σας Displaced Empire;       
Αναφέρεται στην αρχιτεκτονική των νομάδων της Μέσης Ανατολής, τόσο την παραδοσιακή όσο και τη σύγχρονη. Πρόκειται για μια σκηνή σε πραγματικό μέγεθος, κάτι ανάμεσα στα φορητά παλάτια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και τα τυποποιημένα ανθρωπιστικά καταφύγια που συναντούμε στους καταυλισμούς των προσφύγων. Τα λάβαρα που κοσμούν την τέντα απεικονίζουν σκηνές της καθημερινότητας στον καταυλισμό Άζρακ της Ιορδανίας. Τα τελευταία χρόνια καταγράψαμε επιτόπου τις παρεμβάσεις, τις εφευρέσεις και τα έργα τέχνης των κατοίκων. Αυτές ακριβώς οι παρεμβάσεις αναδεικνύουν την τεράστια απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στις υφιστάμενες υποδομές και τις πραγματικές συναισθηματικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες των προσφύγων.

Το έργο αποτελεί μέρος της τετράχρονης ακαδημαϊκής έρευνας που διεξάγουμε με την δρα Άζρα Ακσαμίζα στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ). Ερευνούμε το ρόλο της Αρχιτεκτονικής και της Πολεοδομίας στην προσφορά ανθρωπιστικών υποδομών. Για τον σκοπό αυτό συνεργαζόμαστε με Σύριους πρόσφυγες και ανθρωπιστικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στους καταυλισμούς της Ιορδανίας. Να σημειωθεί ότι η Ιορδανία είναι μία από τις πέντε βασικότερες χώρες υποδοχής προσφύγων σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

Παρουσιάζουμε την εγκατάστασή μας στο τμήμα της κεντρικής έκθεσης με γενικό θέμα «Co-habitats», Συγκάτοικοι. Το τμήμα αυτό εστιάζει στο ερευνητικό έργο που έγινε για πόλεις που η κάθε μια αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό και πολύ χαρακτηριστικό μοντέλο συγκατοίκησης. Στην έκθεση λοιπόν, μεταξύ άλλων, παρατίθενται οι περιπτώσεις τις Νέας Υόρκης από την Cooper Union, του Αντίς Αμπέμπα από τους Marc Angelil και Cari Siress, του Hong Kong από τους Sampson Wong και Merve Bedir καθώς και η περίπτωση του καταυλισμού Άζρακ. 

 

 -Γιατί δώσατε τον τίτλο Displaced Empire; 
Ο τίτλος αφορά σ’ένα μελλοντικό σενάριο κατά το οποίο οι εκτοπισμένοι αποτελούν την κυρίαρχη πληθυσμιακή ομάδα. Στο σενάριο αυτό, ο καταυλισμός Άζρακ γίνεται η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Εκτοπισμένων. Η σκηνή μας, σε αντιστοιχία με ιστορικά παραδείγματα από άλλες αυτοκρατορίες που πέρασαν από την ίδια γεωγραφία, αποτελεί το φορητό της ανάκτορο. Πρόκειται για ένα προκλητικό αλλά όχι αβάσιμο σενάριο. Λαμβάνει υπόψη τόσο την κατακόρυφη αύξηση των εκτοπισμένων λόγω πολέμων και κρίσεων, όσο και τις προβλέψεις για το μέλλον, που συμπεριλαμβάνουν πλέον και την επίδραση της κλιματικής αλλαγής στη μετατόπιση μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων. Σύμφωνα με το IDMC, από το 2008 και μετά, περίπου 25 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίζονται κάθε χρόνο εξαιτίας φυσικών καταστροφών.  

Ο τίτλος της εγκατάστασης εφιστά την προσοχή στη δυναμική μετατόπιση πληθυσμών που αναμένονται τα επόμενα χρόνια, η οποία θα τοποθετήσει τους εκτοπισμένους από το περιθώριο, όπου βρίσκονται τώρα, στην κεντρική σκηνή της κοινωνίας. 

​

​-Ποια θέματα διερευνάτε μέσα από το πρότζεκτ αυτό;
To Displaced Empire αναδεικνύει το θέμα της απουσίας πολιτιστικών υποδομών στους προσφυγικούς καταυλισμούς. Πρόκειται για ένα θέμα καίριας σημασίας. Παιδιά γεννιούνται και μεγαλώνουν σε πολιτιστικά στείρα και κλειστά περιβάλλοντα χωρίς υποδομές, εργαλεία και εικόνες για τη διαμόρφωση πολιτιστικής ταυτότητας. Είναι η ίδια γενιά από την οποία στο μέλλον αναμένεται η ανοικοδόμηση της Συρίας. Παράλληλα, η παρουσίαση του καταυλισμού στο έργο, μέσα από την πτυχή του ανασχεδιασμού του από τους πρόσφυγες, ανοίγει μια συμμετοχική συζήτηση για τις πολιτικές που διέπουν τους χώρους ανθρωπιστικής βοήθειας. 

-Ποια ήταν η συμβολή των ίδιων των προσφύγων στη διαμόρφωση της εγκατάστασης;
Συνεργαστήκαμε με μια ομάδα νεαρών εκτοπισμένων Σύρων που ίδρυσαν και εκδίδουν την εφημερίδα του καταυλισμού «Η Φωνή του Άζρακ». Μαζί τους καταγράψαμε τις τεχνικές και τις δημιουργικές παρεμβάσεις που αποτελούν κυρίαρχα πολιτιστικά χαρακτηριστικά μεταξύ των κατοίκων του καταυλισμού. Παράδειγμα, τα πολλά χαμηλά καθιστικά που στον αραβικό κόσμο είναι γνωστά ως Majlis και οι πολλαπλές χρήσεις του υφάσματος στις κατασκευές αυτές που παραπέμπουν στη νομαδική αρχιτεκτονική της περιοχής. Πρωτότυπα της σκηνής σχεδιάστηκαν και παρήχθησαν, με τη στήριξη της ομάδας μας, από Σύρους πρόσφυγες στον καταυλισμό Ζαατάρι, από φοιτητές στο ΜΙΤ και από κοινότητες της διασποράς στα Εμιράτα. Η σκηνή που παρουσιάζεται στη Μπιενάλε της Βενετίας κατασκευάστηκε από την ομάδα του εργαστηρίου μας, του Future Heritage Lab, ως φορητό έκθεμα για τους σκοπούς της έκθεσης. Κάθε πρωτότυπο χτίζει και προσθέτει στο προηγούμενο, συμβάλλοντας στην ανταλλαγή γνώσης ανάμεσα σε συμμετέχοντες από διαφορετικές γενιές και υπόβαθρα. 

 

​-Τι υλικά και μέσα χρησιμοποιήσατε για την υλοποίηση του έργου;
Η σκηνή χρησιμοποιεί τα υφάσματα που βρίσκουμε σε προσφυγικούς χώρους: Τη μάλλινη κουβέρτα των Ηνωμένων Εθνών, τη χρυσή ισοθερμική κουβέρτα έκτακτης ανάγκης και  δωρεές ρούχων από αναπτυγμένα κράτη που κινούν την παγκόσμια βιομηχανία υπερπαραγωγής ειδών ένδυσης. 

Η υλικότητα της σκηνής μελετά εκφάνσεις της αρχιτεκτονικής από ύφασμα. Από τις στατικές, εικονογραφικές και διακοσμητικές εκφράσεις του υφάσματος στη νομαδική αρχιτεκτονική της Μέσης Ανατολής, μέχρι τις ιδιότητες του υφάσματος για τη διαμόρφωση μικροκλίματος, χωρίς να παραβλέπει το κοινωνικό, οικονομικό και περιβαλλοντικό του αποτύπωμα. 

-Θεωρείτε τον πολιτισμό ως ένα από τα βασικά αγαθά που θα πρέπει να περιέχουν οι προσφυγικοί καταυλισμοί;
Θεωρώ σημαντικό οι πολιτισμικές ανάγκες να αποτελέσουν σημείο αναφοράς στην ανθρωπιστική αρχιτεκτονική. Οι θεσμοί τείνουν να παραμελούν τη σημασία της πολιτισμικής ευπάθειας των εκτοπισμένων. Πέρα από το τραύμα του πολέμου και την αγωνία για επιβίωση, οι Σύροι πρόσφυγες έχουν να αντιμετωπίσουν και άλλα προβλήματα: Την καταστροφή της πολιτιστικής τους κληρονομιάς από το Ισλαμικό Κράτος, τις πολιτικές της αφομοίωσης, αντί της ένταξης, στις χώρες υποδοχής που φοβούνται την πολιτισμική αλλοίωση, και τέλος την πολιτιστική στέρηση στο αποκλεισμένο περιβάλλον των προσφυγικών καταυλισμών. Εκεί δίνεται απόλυτη προτεραιότητα στις βασικές βιολογικές ανάγκες, ενώ οι συναισθηματικές, κοινωνικές και πολιτισμικές τους ανάγκες παραμελούνται. Η συμπερίληψη του πολιτισμού ως βασικό αγαθό σε συνθήκες πολέμου και κρίσης θα συμβάλλει στην αντιμετώπιση του κινδύνου για πολιτιστική διαγραφή, κοινωνικό αποκλεισμό και περιθωριοποίηση και θα οδηγήσει προς μια πλουραλιστική κοινωνία. 

 

​-Πιστεύετε ότι με το έργο αυτό μπορεί να επηρεάσετε τις κυβερνήσεις για τη δημιουργία πολιτιστικών υποδομών στους προσφυγικούς καταυλισμούς;
Δεν έχουμε ψευδαισθήσεις, η διαδικασία θεσμικών αλλαγών είναι αργή και σταδιακή. Προϋποθέτει καταρχήν αλλαγή στην ίδια την κοινωνία η οποία σήμερα αποδέχεται την κατάσταση ως έχει. Η αυτοκρατορική σκηνή στη Μπιενάλε απευθύνεται σ’ ένα ευρύ κοινό. Φέρνει στην επιφάνεια την επιρροή που έχουν οι γεωπολιτικές αποφάσεις στην καθημερινότητα των ανθρώπων, πίσω από την πρόσοψη της τυποποιημένης ανθρωπιστικής αρχιτεκτονικής. Θέλουμε να ενημερώσουμε και να ενεργοποιήσουμε κοινωνικά και επαγγελματικά τους επισκέπτες στο θέμα της ανθρωπιστικής βοήθειας και των πρακτικών της. 

Η αυτοκρατορική σκηνή / κοινοτικός χώρος που δημιουργήσαμε με τους κατοίκους του Ζαατάρι λειτουργεί εποικοδομητικά στη διαδικασία θεσμικών αλλαγών με άλλο τρόπο.  Η επιτυχημένη συνεργασία με τους ανθρωπιστικούς οργανισμούς NRC και CARE δημιουργεί προηγούμενο για την εφαρμογή περισσότερων έργων με αντίστοιχους στόχους. Η θετική επιρροή του έργου συμβάλλει στην ανανέωση των αντιλήψεων περί βασικών αναγκών, πιέζει στην προσαρμογή του κανονιστικού πλαισίου στο επίπεδο του καταυλισμού και βοηθά στη συζήτηση και αποδοχή περισσότερων προγραμμάτων με αντίστοιχη ατζέντα.  

-Τι αποκομίσατε εσείς από τη συνεργασία σας με τους πρόσφυγες; 
Οι συνεργάτες μας στον καταυλισμό μού έμαθαν πόση δύναμη υπάρχει στην ανθρώπινη φύση και τον σημαντικό ρόλο του χαρακτήρα στην αντιμετώπιση των δυσκολιών. Μέσα από αυτή την συνεργασία αντιλήφθηκα τη σημασία που έχουν οι άτυπες κοινωνικές δομές, η ιστορία και η πολιτιστική κληρονομιά στη διαμόρφωση προσωπικής ταυτότητας, αλλά και τη σημασία του χαρακτήρα της ταυτότητας όταν το εγγεγραμμένο σενάριο ζωής αλλάζει ή διακόπτεται ριζικά σε συνθήκες πολέμου και κρίσης. Θαύμασα τη νεαρή συνεργάτιδα, η οποία ξαναέγραψε το σενάριο της ζωής της έξω από τις νόρμες και προσδοκίες φύλου της οικογένειάς της για να διεκδικήσει ανώτατες σπουδές ως μηχανικός. Πήρα μαθήματα ζωής από τον συνεργάτη που, στη μέση της ερήμου και χωρίς πόρους, έχτισε ένα αντίγραφο της Πύλης της Παλμύρας την οποία κατέστρεψε το Ισλαμικό Κράτος. Ένας τεχνίτης που στα γηρατειά του έχασε την οικογένεια και την ιδιοκτησία του, βρήκε κίνητρο και νόημα στη ζωή του καταυλισμού δημιουργώντας ένα μνημείο για την κοινότητα στην ιορδανική έρημο. 

​

​-Σε ποιο βαθμό η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στην αξιοπρεπή ζωή των προσφύγων;
Σ ’αυτό το ερώτημα θα απαντήσω με ερώτηση: Γιατί θεωρούμε αρκετό η ζωή των εκτοπισμένων να είναι απλώς αξιοπρεπής; Παρατηρώ την καθιέρωση ενός λεξιλογίου περί ανθεκτικότητας, αξιοπρέπειας και βασικών αναγκών στον δημόσιο διάλογο για την αντιμετώπιση καταστάσεων κρίσης. Διαφωνώ με αυτή την προσέγγιση. Η αξιοπρέπεια είναι το ελάχιστο στην ανθρώπινη ύπαρξη και θα ήλπιζα πως αποζητούμε περισσότερα για τους περίπου 80 εκατομμύρια συνανθρώπους μας που είναι εκτοπισμένοι σήμερα.  Η αρχιτεκτονική, τόσο ως μέσο έκφρασης όσο και ως οικοδομημένο περιβάλλον, συμβάλλει σημαντικά στη βελτίωση της ζωής των προσφύγων. Βλέπουμε ότι οι δημιουργικές παρεμβάσεις στους καταυλισμούς αποτελούν προτεραιότητα για τους κατοίκους, ακόμα και χωρίς να έχουν τους πόρους ή τη σχετική εκπαίδευση, ακόμα και όταν απαγορεύονται από το κανονιστικό πλαίσιο. Οι προσθήκες και οι μετατροπές που έκαναν οι εκτοπισμένοι με δική τους πρωτοβουλία, και τις οποίες έχουμε καταγράψει και απεικονίζονται στα σχέδια της σκηνής, αποτελούν τεκμήριο. 

​

​-Είχατε την ευκαιρία να συνομιλήσετε με το κοινό για το πρότζεκτ σας στην Μπιενάλε της Βενετίας. Ποιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις; 
Δυστυχώς, δεν είχαμε σε επαρκή βαθμό αυτή την ευκαιρία. Στις 22 του Μάη, αντί να τελεστούν εγκαίνια, η έκθεση άνοιξε σιωπηλά και σταδιακά, πρώτα για τους συμμετέχοντες, έπειτα για τα ΜΜΕ και τέλος για το κοινό. Οι λίγοι επισκέπτες με τους οποίους μιλήσαμε την τελευταία μέρα της παραμονής μας, εκτίμησαν την αμεσότητα της εγκατάστασης η οποία επιτυγχάνεται τόσο χάρη στην κλίμακα της σκηνής που είναι σε φυσικό μέγεθος, όσο και χάρη στην αυθεντικότητα των σχεδίων που απεικονίζονται στα λάβαρα. Ως συμμετέχουσα αλλά και ως κοινό μιας μεγάλης διοργάνωσης, θεωρώ σημαντικό τα εκθέματα να επικοινωνούν εύκολα τους στόχους τους σε πρώτη ανάγνωση, χωρίς να απαιτούν πολύ χρόνο από τον επισκέπτη. 

​

​-Ποιες οι εντυπώσεις σας από την φετινή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία; 
Η φετινή Μπιενάλε ξεχωρίζει ως η πρώτη μεγάλη διοργάνωση που πραγματοποιείται μετά την έναρξη της πανδημίας. Αν και η πανδημία επηρέασε με πολλαπλούς τρόπους τη διοργάνωση, η έκθεση αναδεικνύεται πιο επίκαιρη από ποτέ και αποτελεί μια αισιόδοξη απάντηση στις δυσκολίες του προηγούμενου έτους: Η έκθεση μετατοπίστηκε κατά ένα χρόνο, έγιναν σχεδιαστικές αλλαγές στις εγκαταστάσεις, όπως η αφαίρεση διαδραστικών στοιχείων για εναρμόνιση με τους κανόνες προστασίας από τον κορωνοϊό, επίσης υπήρξε αυξημένη δυσκολία και οικονομική επιβάρυνση στην παραγωγή των έργων.

​Οι συμμετοχές σε μεγάλο βαθμό αντανακλούν τα ερωτήματα και τους προβληματισμούς της εποχής με τρόπους αρκετά απροσδόκητους. Χαρακτηριστικά, αναφέρω τη συμμετοχή των Rafi Segal & Sarah Williams για αρχιτεκτονικά έργα που αφορούν κινήματα πολιτών, τη συμμετοχή του Studio Ossidiana που προβληματίζει για τις συμβιωτικές σχέσεις με άλλα είδη, και τη συμμετοχή των FAST & Qudaih family που αναδεικνύει το παράδοξο του χώρου στη Λωρίδα της Γάζας. Παράλληλα, η πληθώρα βιωματικών εγκαταστάσεων και κατασκευών 1:1, αντί για κείμενο και μακέτα, μεταφέρουν τις ιδέες και την έρευνα των μελετητών με σαφήνεια και στον πραγματικό χώρο.

* Η 17η Διεθνής Αρχιτεκτονική Έκθεση της Βενετίας, την οποία επιμελήθηκε ο αρχιτέκτονας Χασίμ Σαρκίς, θα διαρκέσει μέχρι τις 22 Νοεμβρίου 2021. Περισσότερες πληροφορίες για το τμήμα της έκθεσης Co-habitats και το έργο Displaced Empire στο βιβλίο «Co-habitats: How we do live together in…» https://www.futureheritagelab.com/projects#/tserai

* Οι φωτογραφίες είναι του ΜΙΤ Future Heritage Lab και του Dino Rowan

* Κεντρική φωτo: H Μελίνα Φιλίππου, Διευθύντρια Προγράμματος του Future Heritage Lab στο ΜΙΤ – Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασσαχουσέττης, είναι η κύρια ερευνήτρια του έργου, Displaced Empire.